Göreve geldiğim 2015 yılından itibaren Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) Dairesi’nin faaliyetleri etkin bir şekilde devam etmektedir. Bu süreç içerisinde bir çok kişi Dairemizin çalışmalarını merak etmiş ve Ombudsman’ın ne olduğu veya Ombudsman’ın görevlerinin neler olduğu sorusunu sormuştur. Ombudsmanlık müessesesi eski bir kültür olan İskandinav ülkelerinin uygulamasından gelen bir yapıya sahiptir. Ombudsman kelimesi İsveç kökenli olup en genel haliyle delege, halkın avukatı, vekil veya bir diğer kişi veya kişiler tarafından o kişi veya kişiler adına hareket etmeye ve onların haklarını korumaya yetkili kılınmış kimseyi ifade etmek için kullanılır. Ombudsman vatandaşların kamu kuruluşları hakkındaki şikayetlerini araştırmakla yükümlü kamu görevlisi anlamına gelmektedir.
Ombudsman kelimesinin Türkçe’de birçok karşılığı olup bazıları Kamu Denetçisi, arabulucu, kamu hakemi, medeni hakların savunucusu veya Parlemento komiseridir.
İngiltere’de Ombudsman kelimesinin “Parlemento tarafından görevlendirilen, Vatandaşları resmi makamların keyfi ve yasa dışı davranışlarına karşı korumakla görevli kişi veya kurum anlamında kullanılmaktadır.
Türkiye’de bu görev Kamu Denetçisi tarafından yürütülmektedir.
Kuzey Kıbrıs’ta Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) veya Ombudsman Dairesine ilişkin kurallar KKTC Anayasası’nın 114’üncü maddesinde düzenlenmiştir. Söz konusu madde tahtında Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) yönetimin herhangi bir hizmet veya eyleminin yürürlükteki mevzuata ve mahkeme kararlarına uygun olarak yapılıp yapılmadığını veya herhangi bir yürütsel veya yönetsel birim veya görevli tarafından veya onlar adına yapılan herhangi bir hizmet veya eylemi denetlemek, soruşturmadaki yetkililere rapor sunmak veya yasada belirlenen diğer görevleri yerine getirmekle yükümlüdür.
38/1996 sayılı Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) Yasası uyarınca Ombudsman Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Cumhurbaşkanınca Cumhuriyet Meclisinin onayı ile atanır. Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) 6 yıllık bir süre için atanır. Altı yılın sonunda görevi sona eren bir kişi, yeniden ikinci bir defa Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) olarak atanamaz. Ombudsman’ın görevine son verme ve disiplin işlemleri Mahkemeler Yasası uyarınca bir Yüksek Mahkeme yargıcına uygulanan ayni sebepler ve tarzda Yüksek mahkeme tarafından yapılır ve disiplin cezası uygulama yetkisi Yüksek Mahkemeye aittir.
Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) görevlerini yerine getirirken ve yetkilerini kullanırken şahadet ve belgelere dayalı olarak yaptığı hareketlerden, açıkladığı görüşlerinden ve sunduğu raporlarından dolayı sorumlu tutulamaz ve hakkında dava açılamaz. Ombudsman görevlerini yerine getirirken sosyal düşünce ve cinsiyet ayrımı yapamaz, hiçbir kişi, aile veya zümreye ayrıcalık tanıyamaz.
Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman), bir konuda haksızlığa uğradığını iddia eden herhangi bir kişinin Dairece hazırlanan başvuru formunu doldurmak ve imzalamak suretiyle şahsen yapacağı müracaat üzerine harekete geçebileceği gibi basında çıkan haberler, elde ettiği duyumlar ve yaptığı gözlemler sonucu resen de harekete geçebilir.
Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman), soruşturma yaptığı her konuda alınan sonuçları ve konu ile ilgili gördüğü kişilerin görüşlerini ihtiva eden bir Rapor hazırlar. Ombudsman hazırladığı bu raporu Cumhuriyet Meclisi Başkanlığı’na, Cumhurbaşkanı’na ve Başbakan’a da sunar. Yine Ombudsman her 6 ayda bir Cumhuriyet Meclisi Başkanlığına çalışmaları hakkında detaylı rapor sunar. Bu raporu ayni şekilde Cumhurbaşkanlığı’na ve Başbakan’a da gönderir. Söz konusu rapor basına açıktır.
Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) tarafından yapılmakta olan bir soruşturma ile ilgili olarak bilgi sahibi olan ve bu bilgiyi yasal mazereti olmaksızın vermekte kusur eden, Ombudsman tarafından istenilen delilleri yasal mazereti olmaksızın vermeyi reddeden veya bu delillerin verilmesini herhangi bir surette kasten engelleyen veya ortadan kaldıran, doğru olmadıklarını bildiği halde yalan, yanlış, kasıtlı bilgi veya delil veren veya Ombudsman tarafından yapılmakta olan soruşturmayı yasal mazeret olmaksızın engelleyen bir kişi suç işlemiş olur ve mahkumiyeti halinde 3 yıla kadar hapis cezasına veya para cezasına veya her iki cezaya birden çarptırılabilir.
Türkiye Cumhuriyeti’nde 1982 Anayasası’nın yürürlüğe girmesini müteakiben Ombudsman Kurumu’nun kurulması veya Ombudsman denetiminin gerekliliği konusunda 1990’lı yıllarda tartışmalar başlamış ve 2006 yılına kadar devam etmiştir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Kamu Denetçiliği Kurumu ile ilgili önerileri 2006 yılında kabul etmiştir. 2010 yılında 5982 sayılı yasa ile Anayasa’nın 74’üncü maddesi değiştirilmiş ve dilekçe, bilgi edinme ve Kamu Denetçisine başvurma hakkı Anayasal güvenceye kavuşmuştur. 6328 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu 14 Haziran 2012 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kabul edilmiş ve böylelikle Kamu Denetçiliği Kurumu kurularak faaliyetlerine 29 Mart 2013 tarihinde başlamıştır.
İşveç’e baktığımız zaman Ombudsman Kurumu ile ilgili düzenlemeler İsveç Anayasası’na 1809 yılında girdiği görülmektedir. Bu kurum Dünyada ilk kez kurulduktan sonra 1919 yılında Finlandiya’da, 1955 yılında Danimarka’da, 1962 yılında Norveç ve Yeni Zelanda’da uygulanmaya başlamış ve 1967 yılında İngiltere’de kurulmuştur. Amerika Birleşik Devletlerinde bu kurum ilk kez 1969 yılında Hawaii’de kurulurken, 1971 yılında New York, Nebraska ve Missoiri izlemiştir. Fransa’da arabulucu olarak adlandırılan Ombudsman Kurumu 1973 yılında oluşturulmuş olmakla beraber 2008 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile kurum yeniden yapılandırılarak hakların savunucusu (Ombudsman) adı ile faaliyetlerine devam etmiştir.
1992 Maastricht Antlaşmasıyla da Avrupa Birliği kurumları veya organlarının kötü uygulamalarına karşı Avrupa Birliği vatandaşlarının haklarını korumak üzere Avrupa Birliği vatandaşı ile kurumlar arasındaki güven ilişkilerini güçlendirmeyi amaçlayarak Avrupa Birliği bünyesinde de Avrupa Ombudsman kurumu oluşturulmuştur.
İsveç’te Ombudsman’ın görev süresi 4 yıldır. Ancak ikinci kez seçilme olanağı bulunmaktadır. Başlangıçta bir tane Ombudsman’ı bulunan İsveç’te bu sayı 1975 yılında dörde çıkarılmıştır. Fransa’da Ombudsman 6 yıl süre ile görev yapmaktadır.
Türkiye’de Başdenetçi ve denetçilerin görev süreleri 5 yıldır. Bir dönem Başdenetçi veya denetçi olarak görev yapan bir kimse sadece bir dönem daha seçilebilir.
Avrupa Ombudsman’ı ise her Avrupa Parlementosu seçiminden sonra, yasama dönemi süresince atanır. Ombudsman , görev süresi bittikten sonra yeniden seçilebilir.
Ombudsmanlık Kurumunun özelliği, kişi haklarının ve hukukun üstünlüğü ilkesinin tanınmasını öngören demokratik bir kurum olmasıdır. Ombudsman’ın temel görevi İdareyi denetlemek ve İdare ile vatandaş arasında köprü görevini üstlenerek vatandaşı idareye karşı korumaktır. İsveç ve Finlandiya gibi ülkelerde Ombudsman yargısal faaliyetleri de denetleyebilmektedir. Avrupa’nın bazı ülkelerinde Ombudsman yasalarla ilgili Anayasa Mahkemesine görüş de verebilmektedir.
Kısacası Yasalar ülkeden ülkeye farklılıklar göstermekle birlikte uygulamada temel amacın ayni olduğu ve/veya birbirine çok benzediği açıkca görülmektedir. Söz konusu farklılıklar ülkelerin ekonomik ve hukuki yapısı, idari şekli, kültürel yapısı gibi etkenlere göre değişiklik göstermektedir. Geleneksel bir denetim standartı olamayacağından dolayı her ülke kendi yapısına uygun olan Yasasını ve denetim sistemini uygulamaktadır. Dolayısıyle her ülke, her gün idaresiyle hukuk devleti sınavı vermektedir.
İsveç, Norveç, Finlandiya ve İngiltere gibi ülkelerde İdarenin sorumluluğu ön planda tutulmaktadır. İdarenin hesap verme sorumluluğu sadece kişisel olarak değil kurumsal seviyede de ayni şekilde uygulanmaktadır.
Ombudsmanlık Kurumu, son yıllarda demokratik ülkelerin bir çoğunda yaygınlaşmış ve kurumsal bir kimliğe bürünerek demokratik hukuk devletinde yerini almıştır. Ombudsman kurumu vatandaş odaklı yönetim anlayışının yerleşmesinde büyük rol oynamıştır. Ombudsman bağımsızdır ve Ombudsman’ın devlet organlarına karşı bağımsız olması, vatandaşların bu konudaki en büyük güvencesini oluşturmaktadır.
Bu özelliği ile Ombudsman demokrasilerde gerekli olan ve demokratikleşmeye güç kazandıracak bir mekanizmadır.
Ombudsman hukuk devleti hedefine ulaşmada etkin bir araçtır. İdarenin hukuka uygun davranması hususunda zorlayıcı bir kurumdur. Kamuoyunun desteğini almış, sivil toplum ve basınla işbirliği içinde olan bağımsız bir Ombudsman, temel insan haklarının korunmasını sağlama ve hukuk devletini gerçekleştirmede önemli bir araç olabileceği kanaatindeyim.