Dairemize başvuruda bulunan Avukat Cenk Bolayır, Değirmenlik Belediyesi’ne bağlı Cihangir Köyü’nde faaliyet gösteren Et San Et ve Et Ürünleri Ltd.’e ait kesimhaneden etrafa koku yayıldığını, söz konusu kesimhanenin çevre kirliliği yarattığını, müteaddit kereler Çevre Koruma Dairesi ve Değirmenlik Belediyesi’ne şikayette bulunmalarına rağmen sorunun giderilmediğini iddia ederek, söz konusu şikayetlerin soruşturulmasını talep etmiştir.
Yapılan başvuru üzerine konu, 38/1996 sayılı Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) Yasası kuralları çerçevesinde incelenmiş ve ekte sunulan rapor hazırlanmıştır.
KKTC Anayasası’nın 40’ıncı maddesi Çevrenin Korunmasını düzenlemektedir. Söz konusu madde tahtında herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Gerçek veya tüzel kişiler, hiçbir amaçla, insan sağlığını bozacak veya deniz varlıklarını tehlikeye düşürecek nitelikteki sıvı, gaz ve katı maddeleri denizlere, barajlara, göllere veya derelere akıtamaz veya dökemez. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin, gerçek ve tüzel kişilerin ödevidir.
18/2012 sayılı Çevre Yasası’nın amacı bütün canlıların ortak varlığı olan çevrenin korunması, iyileştirilmesi ve doğal kaynakların en uygun şekilde kullanılması ve korunması, insan sağlığını olumsuz etkileyen, su, toprak, hava kirliliğinin ve gürültünün önlenmesi ve ülkenin bitki ve hayvan varlığı ile doğal ve tarihsel zenginliklerinin korunarak, bugünkü ve gelecek kuşakların, sağlık, kültür ve yaşam düzeylerinin geliştirilmesi ve güvence altına alınması için yapılacak düzenlemeleri ve alınacak önlemleri, ekonomik ve sosyal kalkınma hedeflerini, çevrenin korunmasına ilişkin temel ilkeler çerçevesinde düzenlemektir. Atık yönetimi ile ilgili genel ilkeler söz konusu Yasa’nın 6’ıncı maddesinde yer almaktadır. Mezkur Yasa’nın 8’inci maddesi tahtında atık yönetimi ile ilgili yetkili makamlar Çevre Koruma Dairesi ile Belediyelerdir. Çevre Yasası’nın tefsir maddesine göre “Atık Yönetimi” atığın toplanması, taşınması, geri kazanımı ve bertaraf edilmesiyle birlikte bu tarz işlemlerin izlenmesi, denetlenmesi ve bertaraf alanlarının işlem sonrası bakımı ve araçların gerçekleştirdikleri eylemleri kapsamaktadır. Bu bağlamda, çevrenin olumsuz etkilenmemesi veya insan sağlığının zarar görmemesi için mezkur Yasa ve bu Yasa uyarınca çıkarılması öngörülen tüzük ve düzenlemelerde belirlenen atık yönetimiyle ilgili tüm kuralları izlemek ve uygulanmasını sağlamak, atığın yönetilmesi ve uygun olan en yakın tesiste, uygun yöntem ve teknolojilerin kullanılması ve atık toplanması, sınıflandırılması ve işlenmesinin daha etkin hale getirilmesine yönelik önlemlerle uyumlu olarak bertaraf edilmesi için bütünleşik ve gerekli yeterliliğe sahip atık yönetim tesisleri ağının kurulması için gerekli önlemleri almak, atığın önlenmesi ve asgari düzeye indirgenmesi, yeniden kullanıma hazırlanması, geri dönüştürülmesi, enerji geri kazanımı dahil diğer geri kazanımları ve bertaraf edilmesi için yıllık hedefler koymak, atık yönetimi işlemleri için izin, ruhsat ve lisans vermek, Belediye atıklarını taşıyacak olan gerçek ve tüzel kişileri kayıt altına almak ve atıkların tür ve kodlarını belirten bir atık listesi hazırlamak Çevre Koruma Dairesi’nin görevleri arasındadır.
Konut ve işyerlerinin iç içe geçtiği Belediyelerde atıkların yönetimi önem arz etmektedir. Özellikle dış ortamdaki koku seviyesi rahatsız edici seviyelere ulaşabilmektedir. Çevre Koruma Dairesi’ne bu konuda yapılan şikâyetler üzerine Çevre Koruma Dairesi’nin Et San Et ve Et Ürünleri Ltd.’e ait mezbahayı ve/veya kesimhaneyi 20 Mart 2013, 10 Mart 2014, 3 Haziran 2015 ve 24 Kasım 2016 tarihlerinde denetlediği tespit edilmiştir.
Bu çerçevede, Çevre Koruma Dairesi’nin, müteaddit kereler mezkur işyeri aleyhine yapılan şikayetleri değerlendirdiği, denetimler yaptığı ve işyerinde bulunan eksiklikler nedeniyle para cezaları verdiği belirlenmiştir. Bu açıdan bakıldığı zaman Çevre Koruma Dairesi’nin denetleme görevini yerine getirdiği ancak yeterince etkili olamadığı anlaşılmaktadır.
Dairemize yapılan başvuruya konu işyeri 2005 yılında S. Çelebi Süt ve Besi Çiftliği Ltd. olarak tescil edilmiş, bir müddet sonra el değiştirerek bugünkü ismi ile Et San Et ve Et Ürünleri Ltd.’e devredilmiştir. Et San Et ve Et Ürünleri Ltd., işlettiği tesisi devralmadan önce Salih Çelebi’ye ait Süt ve Besi Çiftliği Ltd. ile ilgili ÇED raporu hazırlanmış ve Çevre Koruma Dairesi Müdürlüğü’ne sunulmuştur. Söz konusu Rapor ÇED Komisyonu tarafından incelendikten sonra “ÇED Olumlu” kararı ile onaylanmıştır. “ÇED Olumlu” kararına bağlı olarak Komisyon, Raporda belirtilen proje ve önlemlere aynen uyulması, Raporda belirtilen arıtma tesisinin kurulup çalıştırılması ve çevreye uyumlu peyzaj projesinin hazırlatılarak uygulanması koşulu ile “ÇED ÖNEMSİZDİR” kararı almış ve projenin gerçekleştirilmesi bu koşullara istinaden uygun görülmüştür. ÇED Raporu kapsamında söz konusu atıkların nasıl değerlendirileceği ve/veya bertaraf edileceği hususu belirtilmektedir. 18/2012 sayılı Çevre Yasası’nın 7’nci maddesi uyarınca, Çevre Koruma Dairesi, söz konusu işletmeye atık yönetimi ile ilgili herhangi bir izin vermemiştir. Kesimhaneden çıkan katı atıklar, kesim işlemleri bittikten sonra hiç bekletilmeden, üzeri örtülü bir şekilde Haspolat Bölgesi’nde bulunan kesimhaneden atıklarının gömüldüğü yere taşınması gerekmektedir. Kesimhaneden çıkan sıvı atıklar ise, tesis sınırları içerisinde bulunan arıtma tesisinde arıtıldıktan sonra Haspolat Arıtma Tesisi ’ne taşınması gerekir. Çevre Koruma Dairesi tarafından yapılan son denetimde atıkların belirtilen yerlere taşındığı tespit edilmiştir.
25 Mayıs 2012 tarihinde söz konusu Tesis, Nice To Meat Cyprus Trading Limited’e devredilmiştir. Mezkur işyeri Çevre Yasası’nın 19’uncu maddesinin 1’inci fıkrası uyarınca arıtma tesisini çalıştırmadığı ve atık suyu alıcı ortama deşarj etmediği tespit edilerek bir asgari ücret ceza yazılmıştır. Söz konusu ceza mezkur işyeri tarafından ödenmediği için Suç Dosyası hazırlanıp Hukuk Dairesi’ne gönderilmiştir.
Çevresel Etki Değerlendirmesi ile ilgili Yükümlülük ve Sorumluluklar 18/2012 sayılı Çevre Yasası’nın 50’nci maddesinin 5’inci fıkrasında düzenlenmiştir. İlgili fıkraya göre Çevresel Etki Değerlendirmesine dayanılarak projeleri onaylanan herhangi bir gerçek veya tüzel kişinin Çevresel Etki Değerlendirmesi görüşünde belirtilen tüm hususlara uyması ve projeyi çevresel etki değerlendirmesi görüşü ile uyumlu olarak tamamlaması ve faaliyette bulunması gerekir. Proje sahibinin belirtilen hususlara uymaması halinde, söz konusu faaliyete derhal son verilebilir, verilen izinler ve/veya ruhsatlar ve/veya lisanslar iptal edilebilir ve verilmiş teşvikler geri alınabilir. Bu bağlamda, kesimhanenin, yasalara aykırı hareket etmesinin Çevre Koruma Dairesi tarafından tespit edilmiş olmasına rağmen lisansının iptal edilmesi yönünde herhangi bir işlem başlatılmamış olması bir eksikliktir ve/veya söz konusu mevzuata aykırıdır.
Daha önce belirttiğimiz üzere, 18/2012 sayılı Çevre Yasası hükümlerine göre atıkların bertaraf edilmesinin sorumluluğu Çevre Dairesi ile birlikte Belediyelere verilmiştir. Söz konusu Yasa Belediyelere bazı yükümlülükler getirmektedir. Şöyle ki, atıklarının toplanması ve/veya toplattırılması için bir sistem kurulmasında ve/veya kurdurulmasından ve uygulaması ve/veya uygulatılmasından, Belediye atıklarının işlenmesi de dahil olmak üzere çevre açısından güvenli olarak yönetilmesi ve bertaraf edilmesinden ve/veya ettirilmesinden, Belediye atıklarının kaynaktan ayrı toplanmasının teşvik edilmesinden, atık yönetimi ile ilgili faaliyetler hakkında Çevre Koruma Dairesi’ne bilgi, veri ve rapor sunulmasından, evsel katı atık bertaraf tesisleri kurulması veya kurdurulmasından, işletilmesi veya işlettirilmesinden sorumlu olarak Belediyeler gösterilmektedir. Yine ayni şekilde 51/1995 sayılı Belediyeler Yasası’nın ilgili hükümleri tahtında Belediyelerin sağlık ve sosyal yardımla ilgili görevleri arasında belde temizliği de yer almaktadır. Her iki Yasa’nın verdiği yetkiye dayanarak kesimhanenin bağlı bulunduğu Değirmenlik Belediyesi’nin mezkur işletmeyi hem gelen ihbarlar neticesinde hem de görevi icabı sıklıkla denetlediği, ihbar gönderdiği hatta mühürlediği tespit edilmiştir. Dolayısıyla, yakınma konusu olan şikayetlerde Değirmenlik Belediyesi’nin üzerine düşen görevini ve/veya sorumluluğunu yerine getirdiği ve/veya duyarsız kalmayarak denetleme yükümlülüğünü yerine getirmiştir.
5/2017 sayılı Veteriner Hizmetleri Yasası’nın 32’nci maddesinin 1’inci fıkrası Veteriner Dairesi’ne tesislerin faaliyetlerini askıya alma yetkisi ve/veya iptal etme yetkisi vermektedir. Yetkili makam olan Veteriner Dairesi üretim için kullanılan ham madde, son ürün veya işlemle ilgili insan, çevre veya hayvan sağlığının güvenliğine yönelik şüpheli bir durum tespit ettiği takdirde, tesisin faaliyetini askıya alabilir. Bu süre zarfında Veteriner Hizmetleri ile ilgili Daire resmi denetimlerini gerçekleştirirken, tesisin onayını da gözden geçirir. Herhangi bir durumda ciddi eksiklikler tespit etmesi veya bir tesisin üretiminin bir yıl içinde ikiden fazla askıya alınması hallerinde tesisin onayının iptali yönünde prosedür başlatır.
Yaptığımız soruşturmada mezkur işyerinin Veteriner Dairesi tarafından kayıt altına alındığı, faaliyetlerinin düzenli olarak denetlendiği, denetimler için bir Veteriner Hekim’in günlük olarak görevlendirildiği, söz konusu kesimhanede yer alan mevzuata aykırı olan faaliyetler ile ilgili olarak işletme sahibinin sözlü olarak uyarıldığı ve iyileştirilmelerin takip edildiği tespit edilmiştir. 5/2017 sayılı Veteriner Hizmetleri Yasası’nın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren mezkur işyerinde yapılan denetimlerde halk sağlığını tehdit edecek şekilde bir olumsuzluk tespit edilememiştir. Veteriner Dairesi yetkililerinin, söz konusu işyerinde yaptıkları kapsamlı denetimde, mezkur tesiste meydana gelen kokunun hayvanların kesim öncesi bekletildikleri ve/veya bulunduruldukları alan içerisinde olduğunu ve bu kokunun kesim neticesinde oluşan katı ve sıvı atıklardan kaynaklandığını saptamıştır. Ayrıca yapılan denetimde atıkların bertaraf edilme yöntemi ile toplama ve taşıma sürecinin mevzuata uygun yapıldığı, mezbaha çevresindeki kokunun kesimhane olarak faaliyet gösteren bir işyerinde normal sınırlar içerisinde kabul edilebilecek bir seviyede olduğu gözlemlenmiştir. Bu bağlamda, 5/2017 sayılı Veteriner Hizmetleri Yasası ile atıkların bertaraf edilmesinden sorumlu olan Veteriner Dairesi’nin yakınma konusu olan şikayetlerde söz konusu Yasa’nın uygulanmasında bir ihmali bulunmadığı ve mezkur kesimhanenin Veteriner Dairesi tarafından denetlendiği görülmektedir.
Bahse konu kesimhane, bina ruhsatını 2005 yılında alarak aynı yıl içerisinde faaliyete geçmiştir. İlgili dönemde kesimhane etrafında yerleşim yerinin olmadığı ve/veya meskun bir bölge olmadığı tespit edilmiştir. Ancak zaman içerisinde Değirmenlik köyü kesimhanenin faaliyet gösterdiği bölgeye doğru gelişme göstermiş, dolayısıyla önceleri yakınma konusu olmayan koku ve buna benzer şikayetler, günümüzde birer yakınma konusuna dönüşmüşlerdir. Bu çerçevede, planlamanın daha özenli yapılması, önceden verilen izinlerin de dikkate alınarak inşaat izninin verilmesinin bu tür şikayetlerin ve/veya çevre ile ilgili rahatsızlıklara yol açan durumların önüne geçecektir ve/veya engelleyecektir.
Kuzey Kıbrıs’ta hayvan kesimi yapılan toplam 14 adet kesimhane bulunmaktadır. Söz konusu kesimhaneler ve/veya mezbahalar AB standartlarını dışında ve/veya belirlenen sınırlar altında oldukları hususu Veteriner Dairesi tarafından da kabul edilmektedir. Bu mezbahalardan 12 tanesi Belediyeler tarafından işletilmekte ve 7 tanesinde ise Veteriner Hekim çalıştırılmaktadır. Bu mezbahalardan Haspolat (Kıb-Et) ve Cihangir (Et San Et ve Et Ürünleri Ltd.)’de faaliyet gösteren iki özel işletmeye ait mezbahada ise resmi Veteriner Hekim muayenesi mevcuttur. İç pazara et tedariki sağlayan mezbahaların tümünde fiziksel koşulların yetersiz olması nedeniyle arzu edilen hijyen düzeyinin sağlanmadığı yönünde Veteriner Dairesi’nin tespitleri bulunmaktadır. Veteriner Dairesi mezbahaların uyumlaştırılması ve/veya AB normlarına ulaştırılması ve/veya AB normlarında mezbahaya sahip olunması için Avrupa Birliği’ne proje teklifinde bulunmuştur. Veteriner Dairesi’nden aldığımız bilgide söz konusu projenin onaylandığı ve yakın bir zamanda fizibilite çalışmalarının başlayacağı yönündedir.
Başvuru konusu mezbaha özel bir işletmedir. Söz konusu yerde çalışan resmi Veteriner Hekim bulunmaktadır. Kesimhanelerin Avrupa Birliği standartlarına getirilmesi, toplum sağlığı açısından çok önemlidir. Dolayısıyla, ülkemizde faaliyet gösteren mevcut kesimhanelerin, yeni projeler hayata geçirilinceye kadar, ıslah edilmesi yönünde bir adım atılması ve özellikle hijyen olmayan ve mezbaha dışı yapılan kesimlerin önüne geçilmesi toplum sağlığı açısından son derece önemlidir.
Emine DİZDARLI
Yüksek Yönetim Denetçisi
(Ombudsman)