Sayın Ayhatun Ateşin, Çatalköy Belediyesi sınırları içerisinde düzenlenen 1.Uluslararası Vounos Pişmiş Toprak Sempozyumu’nun, Anıtlar Yüksek Kurulu’ndan izin alınmadan gerçekleştirildiğini, çalışmalar sırasında söz konusu alanın tahrip edildiğini ve replika yapımları sürecinde mevzuata uyulmadığını iddia ederek konunun soruşturulması için Dairemize başvuruda bulunmuştur.
Yapılan başvuru üzerine konu, 38/1996 sayılı Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) Yasası kuralları çerçevesinde incelenmiş ve ekte sunulan rapor hazırlanmıştır.
Erken Tunç Çağı dönemine ait olan Vounos Nekropol alanı, Bellapais (Beylerbeyi) ve Kazafana (Ozanköy) köyleri arasında yer almaktadır. Sempozyumun gerçekleştirildiği alan, Pafta/Harita XXII.30.E2 ve XXII.38.E1’de kain 782 numaralı parseldir. Vounos Bronz Çağı Nekropol Alanı, Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürlüğü’nde görevli arkeolog ve sanat tarihçilerinden oluşan Komisyonun hazırladığı teknik raporun incelenmesi neticesinde, 14 Mayıs 2004 tarihinde, Taşınmaz Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından I. Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak ilan edilmiştir. Taşınmaz Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu, 4 Kasım 2004 tarihinde Vounos Bronz Çağı Nekropol Alanı’nın I. Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak kabul edilmesini ikinci kez onaylamıştır. Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından alınan bu Kararlar, 27 Mayıs 2004 tarihli, 75 sayılı Resmi Gazetede ve 25 Kasım 2004 tarihli, 174 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. 60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’nın 7’nci maddesi uyarınca Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından ikinci kez onaylanan sit alanı listelenmiş olur ve onaylandığı tarihten başlayarak eski eser veya doğa varlığı muamelesi görür. Anıtlar Yüksek Kurulu ve keza Bakanlar Kurulu Kararları uyarınca Vounos Bronz Çağı Nekropol Alanını eski eser veya doğa varlığıdır ve bu şekilde değerlendirmeye alınır.
Uluslararası Vounos Pişmiş Toprak Sempozyumu, Çatalköy Belediyesi tarafından düzenlenen bir organizasyonla, 1-16 Eylül 2017 tarihleri arasında, Beylerbeyi köyü sınırları içerisinde bulunan Vounos Bronz Çağı Nekropol Alanı’nda gerçekleştirilmiştir. Dairemize yapılan başvuruda, söz konusu Sempozyum süresince 60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’na aykırı hareket edildiği, alanda sürdürülen çalışmalar neticesinde orada bulunan eski eser ve doğa varlıklarının tahribata uğratıldığı ve mezkur alanda bulunan bazı parçaların alıkonulduğu iddia edilmektedir. Bu iddiaların yanı sıra, geçmiş yıllarda Vounos’ta gerçekleştirilen kazılarda bulunan eserlerin kopyalarının üretilmesi sürecinde mevzuata uygun davranılıp davranılmadığı da yakınma konusu olmuştur.
Çatalköy Belediye Başkanı Sayın Mehmet Hulusioğlu, 14 Haziran 2017 tarihinde bir basın toplantısı düzenleyerek, Çatalköy Belediye Meclisi tarafından alınan karar doğrultusunda 1-16 Eylül 2017 tarihleri arasında Uluslararası Vounos Pişmiş Toprak Sempozyumu düzenleyeceklerini kamuoyuna duyurmuştur. Düzenlenecek Sempozyumda Vounos Nekropolü’nden çıkarılan ve halihazırda yurtdışındaki çeşitli müzelerde sergilenmekte olan eserlerin replikalarının (bire bir kopyalarının) üretilerek bunların, oluşturulacak bir müzede sergilenmesinin hedeflendiği açıklanmıştır. Bu amaç doğrultusunda birçok ülkeden katılım gösterecek seramik sanatçıları ve akademisyenlerin çalışmalarını sürdürmeleri için Nekropol Alanı’nda bir köy oluşturulacağı kamuoyunun bilgisine sunulmuştur. Bu duyurunun ardından Haziran ayı içerisinde alanda yüzeysel temizlik yapılmış, etkinliğe katkı koyacak sanatçılar alanda bir araya getirilerek çalışmalar başlatılmıştır.
Sayın Mehmet Hulusioğlu, Sempozyum ile ilgili basın toplantısını 14 Haziran 2017 tarihinde düzenlemesine rağmen Eski Eserler ve Müzeler Dairesi’ne 6 Temmuz 2017 tarihinde başvurmuştur. Çatalköy Belediye Başkanı Sayın Mehmet Hulusioğlu, Eski Eserler ve Müzeler Dairesi’ne gönderdiği 6 Temmuz 2017 tarihli yazı ile Sempozyum süresince ilkel tekniklerle odun fırınlarında replika eser üretimi gerçekleştirileceği, bu üretimin Vounos tepesinin yanındaki düzlük alana kurulacak portatif kulübeler içerisinde yapılacağı, ortaya çıkacak eserlerin Çatalköy Kültür Evi’nde sergileneceği, alana yürüyüş patikaları yapılacağı, iki adet mezarın temizlenerek içlerine replika eser yerleştirileceği ve mezar girişlerinin camla kapatılıp ışıklandırılacağı hususunda izin talep etmiştir. KKTC Turizm ve Çevre Bakanlığı, Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürlüğü, Girne Bölge Şube Amirliğinden Sayın Gözem Gökhan, Çatalköy Belediyesi’nin 6 Temmuz 2017 tarihli başvuru yazısı ile ilgili hazırlanış olduğu raporda Çatalköy Belediyesi’nin başvuru yazısında değindiği yürüyüş patikalarının güzergahının Dairenin uzmanlarınca saptanması gerektiği ve mezarların temizlenip açığa çıkarılması işlemlerinin de yine uzman arkeologlar gözetiminde yapılmasının zorunlu olduğunu, ayrıca Ağustos ayı için önceden planlanmış olan yüzey araştırması, sondaj ve diğer çalışmalar nedeniyle konu ile ilgili ancak Eylül ayında yardımcı olunabileceğini ve bu süre zarfında yürüyüş patikaları ve özellikle kazı işleriyle ilgili olarak herhangi bir çalışma yapılmamasının büyük önem arz ettiğini bildirmiştir. Eski Eserler ve Müzeler Dairesi 10 Ağustos 2017 tarihinde Çatalköy Belediyesi’ne yazdığı yazıda Taşınır Eski Eserlerin Film ve Fotoğraflarının Çekilmesi, Mulaj, Kopya ve Taklitlerinin Yapılması Tüzüğü’ne göre uyulması gereken kurallar bulunduğunu, taklit ve kopyaları yapacak olanlar, yapım sırasında mulaj, kopya ve taklitlerinin her birinin altına yapımcının adını, el yapımı olduklarını çıkmayacak biçimde ve mutlaka görülebilecek irilikte kazıyarak yazmaya zorunlu olduklarını ve tüm ürettikleri taklit objelerin listesinin Müdürlüğe verilmesi gerektiğini ve çalışmalar sonucunda ortaya çıkacak olan taklit objelerin toplu olarak Çatalköy’de Belediye’ye ait Kültür Evi’nde muhafaza edilmesi gerektiği bildirilmiştir. Ayrıca Eski Eserler ve Müzeler Dairesi, Vounos Tepesinde bulunan yerde, ziyaretçilerin bu alanı güvenle ziyaret edebilecekleri yürüyüş patikalarının oluşturulması, iki adet mezar içinin temizlenerek ışıklandırılması ve girişlerinin cam ile kapatılması işlemlerinin yapılabilmesi için bu Sempozyumla ilgili hazırlanacak projenin Anıtlar Yüksek Kurulu’nun onayına sunulması ve Kurul’dan çıkacak karar doğrultusunda hareket edilmesi gerektiği hususu Çatalköy Belediyesi’ne bildirildi.
60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’nın 10’uncu maddesi tahtında, eski eserler ve doğa varlıklarının korunmasını sağlamak için taşınmaz eski eserler ve koruma alanları için yapılacak her türlü inşai ve fiziki müdahaleyi içerecek çalışmalar konusunda Anıtlar Yüksek Kurulu’nun izninin alınmasını zorunlu kılmaktadır. Vounos Bronz Çağı Nekropol Alanı, I. Derece Arkeolojik Sit Alanı olduğundan ve koruma alanı kapsamında değerlendirileceğinden, burada yapılacak her türlü çalışmanın projelendirilerek Anıtlar Yüksek Kurulu’nun onayına sunulması gerekmektedir. Yukarıdan anlaşılacağı üzere Çatalköy Belediyesi, Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürlüğü ve Anıtlar Yüksek Kurulu’ndan herhangi bir izin almadan, proje üretmeden Sempozyum tarihini basın toplantısı yaparak duyurmuş ve bunun akabinde izin talebinde bulunmuştur.
Takriben Haziran 2017’nin ortalarında, Vounos Nekropol Alanında, Sempozyum kapsamında çalışmalar izinsiz olarak başlamıştır Bölgede yüzeysel temizlik yapılmış, sanatçıların kullanımı için çalışma kulübeleri ve üretilen eserleri pişirmek için iki adet odun fırını inşa edilmiş, fırınlar için ve çamur yoğurmak için çukur kazılmış, ziyaretçilerin araçlarını park etmeleri için alanın bir bölümü temizlenmiştir. Sayın Hulusioğlu, fırın ve kerpiç havuzlar yapılırken yangın tehlikesini ortadan kaldırmak için toprağın 30-40cm kadar kazıldığını, kazılan bölümün arkeolojik bulguya rastlanmamış düzlük alanda bulunduğunu, çalışmalarını sürdürdükleri bu düzlük alanın nekropol alanının dışında olduğunu belirtmiştir.
Vounos Nekropol Alanında ilk kazı, 1931-1932 yılları arasında gerçekleştirilmiş ve ilerleyen zamanda alanda sürdürülen çalışmalar neticesinde 140 tane kaya mezarı ortaya çıkarılmıştır. Toprak altında henüz kazısı yapılmamış birçok mezar bulunduğu bilinmektedir. Hal böyle iken 1. Derece Sit Alanı kabul edilmiş bir alanın hangi kısmında nasıl bir çalışma yapmanın uygun olacağını ve/veya alana yapılacak fiziki müdahalelerin eski esere zarar verip vermeyecek nitelikte ve/veya seviyede olup olmadığını değerlendirme konusunda yeterli bilgi ve yetkiye sahip kurum Çatalköy Belediyesi değildir. Bu değerlendirmeyi yapmak, 60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası ile Eski Eserler ve Müzeler Dairesi ve Anıtlar Yüksek Kurulu’na verilmiştir. Nitekim söz konusu Alan, Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Girne Bölge Şube Amirliği teknik elemanları tarafından 18 Ağustos 2017 ve 25 Ağustos 2017 tarihlerinde denetlenmiştir. İki Arkeolog, bir Sanat Tarihçisi ve bir Müze Memuru’ndan oluşan ekip, mezkur alanda inceleme yaptıktan sonra bulgularını iki ayrı Araştırma Raporu şeklinde tanzim edip Müdürlüğe vermiştir. Söz konusu Araştırma Raporlarındaki bulgulara göre alandaki çalışma kulübeleri demir profil üzerine kamış örtülerek yapılmış olup toprak kazılmadan yerleştirilmiştirler ve tümü taşınabilirdir. İki adet odun fırınının yapımı için zemin yaklaşık 50 cm derinlikte kazılmış ve fırınlar ateş tuğlası ve betondan yapılmıştır. Çalışma bölümünün girişinde 2x2 metre civarında bir alan kazılarak kerpiç yoğurma havuzu oluşturulmuştur. Çatalköy Belediyesi’nin mezar ağızlarındaki ot ve dikenlerin temizlenmesi sonucu mezar ağızlarının belirgin hale geldiği ve mezarlarda herhangi bir çökme olmadığını iddia etmesine rağmen, Girne Bölge Şube Amirliği tarafından hazırlanan ikinci Araştırma Raporu’nda söz konusu alanda yapılan temizlik sırasında dozer kullanıldığı, bu nedenle iki adet mezarın çöktüğü, içlerinin toprak dolduğu ve üç tanesinin de görünür hale geldiği belirtilmektedir. I. Derece Arkeolojik Sit Alanı olan bu yerde yapılan işlemlerin Müdürlük ve Anıtlar Yüksek Kurulu’ndan izin ve onay alınmadan yapıldığını tespit eden Girne Bölge Şube Amirliği ekibi, bu durumun 60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’nın 11’inci maddesinin 1’inci fıkrasına göre suç teşkil ettiğini Müdürlüğün bilgisine getirmiştir.
60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’nın 11’inci maddesinin 1’inci fıkrası tahtında Müdürlük izni olmadan taşınmaz eski eserlere, doğa varlıklarına ve bunların bulunduğu alanlara ve/veya koruma alanlarına her çeşit geçici veya kalıcı inşai ve fiziki müdahalede bulunmak, içlerinde veya korunma alanlarında inşaat ve her türlü kazı yapmak veya herhangi bir amaçla kullanmak, iskan veya işgal etmek, yıkılmalarından veya tahriplerinden ortaya çıkan maddeleri almak, kullanım biçimini değiştirmek, niteliklerini etkileyecek şekil ve surette bölmek ve tahriplerine neden olabilecek biçim ve hizmetlerde kullanmak yasaktır. Bu madde hükümlerine aykırı hareket edenler suç işlemiş sayılırlar. Yasa’nın 12’nci maddesi uyarınca başka bir yasada benzeri durumlarla ilgili farklı kural olmasına bakılmaksızın Eski Eserler ve Müzeler Dairesi, hakkında mahkeme kararı olmaksızın izinsiz her türlü müdahaleyi durdurur ve mühürler. Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürü Sayın Fuat Azimli, 25 Ağustos 2017 tarihinde Çatalköy Belediyesi’ne bir yazı göndererek alandaki tüm inşai ve fiziki müdahalelerin 60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’na göre suç teşkil ettiğini ve çalışmaların durdurulması gerektiğini bildirmekle beraber çalışmalar devam etmiştir. Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürlüğü, mahkeme kararı olmaksızın Yasa ile kendilerine verilen izinsiz müdahaleyi durdurma ve söz konusu yeri mühürleme yetkisi varken söz konusu yetkisini kullanmaktan imtina etmiştir. Bunun neticesinde söz konusu alanda izinsiz müdahale edilmesine göz yumdu. Yine Sayın Azimli böyle bir yetkisi varken herhangi bir yasal girişimde bulunmadı.
Taşınır Eski Eserlerin Film ve Fotoğraflarının Çekilmesi, Mulaj, Kopya ve Taklitlerinin Yapılması Tüzüğü, 60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’nın 28 ve 53’üncü maddeleri tahtında hazırlanmıştır. Tüzüğün 5’inci maddesi uyarınca eski eserlerin kopyalarının yapılması konusunda karar verme ve bu kararı uygulatma yetkisi Müdürlüğe aittir. Ancak 60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’nın 21’inci maddesinin 5’inci fıkrasına göre günümüz sanatçıları tarafından yapılan sanat eserlerinin tasarrufu Müdürlüğün iznine bağlı olmadığından Sempozyum süresince ve/veya sonrasında modern yorumlar içeren özgün eserlerin üretilmesi ve/veya bunların satışının yapılması konusu Eski Eserler ve Müzeler Dairesi’nin sorumluluğunda değildir. Bu noktada önemli olan, arkeolojik nitelikli bir eski eserin bire bir takliti yapılırken uyulması gereken kurallardır. Tüzüğün 12’nci maddesine göre arkeolojik nitelikli taşınır eski eserlerin mulaj, taklit ve kopyalarını yapacak olanlar, çalışmalarda yararlanacakları orijinal eski eserleri Müdürlüğe açıkça ibraz etmek ve yapım sırasında mulaj, kopya veya taklitlerinin her birinin altına yapımcının adını, el yapımı olduklarını çıkmayacak biçimde ve mutlaka görülebilecek irilikte kazıyarak yazmaya zorunludur. Çatalköy Belediyesi, Vounos Nekropolü’ndeki kazılarda ortaya çıkarılan eserlerin kopyalarının üretilmesi hususunda Eski Eserler ve Müzeler Dairesi’ne başvuruda bulunmuş ve kendilerine Sempozyum süresince olması kaydıyla ve Tüzük kurallarına uygun biçimde replika üretme izni verilmiştir. Soruşturmamız sırasında izinsiz ve/veya Tüzüğe uygun olmayacak biçimde üretim yapıldığına dair herhangi bir bulguya ulaşılmamış olmakla birlikte Çatalköy Belediyesinin Eski Eserler ve Müzeler Daire’sinin kendilerine bu konuda vermiş olduğu izin koşulları uyarınca, üretilen çalışmaların liste ve sayısını Daireye bildirmeleri gerekmektedir. Çatalköy Belediyesi, halen bu sorumluluğunu yerine getirmemiştir. Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürlüğünün de söz konusu Tüzük tahtındaki eksikliği gidermek için herhangi bir adım atmadığı saptanmıştır.
1.Uluslararası Vounos Pişmiş Toprak Sempozyumu süreci değerlendirildiğinde hem Çatalköy Belediyesi’nin hem de Eski Eserler ve Müzeler Dairesi’nin işlem ve eylemlerinde kusurlu davrandıkları ve bu nedenle Eski Eserler Yasasının hükümlerini ihlal ettiklerini söylemek mümkündür. Çatalköy Belediyesi, herhangi bir proje üretmeden ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun izin ve onayını almadan 1. Derece Sit Alanında çalışmalarını başlatmış ve nitekim 1. Derece Arkeolojik Sit Alanı olan bir bölgeye fiziki müdahalede bulunarak mezarlara zarar vermiştir. Çatalköy Belediyesi yetkilileri, 60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’na aykırı davranmıştır. Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürü Sayın Fuat Azimli, Nekropol Alanı’nda yapılan müdahaleler için Çatalköy Belediyesi’ne ikaz yazısı göndermekle birlikte, sorunların ve/veya hatalı uygulamaların giderilmesi için herhangi bir girişimde bulunmamış, 60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası ile kendilerine tanınan hiçbir yetkiyi kullanmamış, söz konusu müdahaleyi durdurmamış veya söz konusu alanı mühürlememiştir. Girne Bölge Şube Amirliği tarafından suç işlendiği hususu Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürlüğü’ne bildirilmesine ve Sayın Azimli de bu kanaate varmasına rağmen söz konusu sit Alanını mühürleme ve söz konusu çalışmayı durdurma yoluna gitmemiş ve konuyu Anıtlar Yüksek Kurulu’nun gündemine taşımamıştır.
Erken Tunç Çağı dönemine ait Vounos Nekropol Alanı ile ilgili birçok bilimsel yayın bulunmaktadır. Özellikle Vounos alanında yapılan kazılar ile ilgili 1931-1932 yıllarında Kıbrıs Müzesi’nin Müdürü Sayın Porphyrios Dikaios tarafından yazılan makaleler, ilgili döneme ışık tutmaktadır. Yine Birmingham Müzesi ve Sanat Galerisi’nde Vounos Nekropol Alanı’nda yer alan mezarların haritası ve söz konusu alanda geleneksel olarak kullandıkları çömleklerin kataloğu ve/veya listesi bulunmaktadır. Bu hususlar da Vounos Nekropol Alanının önemine işaret etmektedir.
Kültür ve doğa varlıklarının korunması ve gelecek nesillere aktarılmasında Devletin yönetim organları ile yerel yönetimlerin, uzman akademisyenler ve elbette ki halkla etkin bir işbirliği içerisinde olmasının önemi büyüktür. Yerel Yönetimlerin, kültür ve tabiat varlıklarının korunması ve bu alanlarda yapılacak izinsiz kazıların önlenmesi konusunda görevleri bulunmakla birlikte Çatalköy Belediyesi bu hususu göz ardı etmiştir ve/veya bu konuya göstermesi gereken önemi göstermemiştir.
Emine DİZDARLI
Yüksek Yönetim Denetçisi
(Ombudsman)