Dairemize başvuruda bulunan Sayın Cemil Akacan, on yedi yıl boyunca Kooperatif Merkez Bankası LTD’de görev yaptığını, KKTC Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Sosyal Sigortalar Dairesi’ne yatırımlarının Barem 18’den yapıldığını, çalışma yaşamının sonrasında iş değiştirdiğini, emekliliğe hak kazandığı tarihin son altı yılında Sosyal Sigorta yatırımlarını 6’ıncı basamaktan yaptığını, emeklilik hesaplamalarında son altı yıl dikkate alındığından çok düşük maaşla emekli olduğunu, konuyla ilgili Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü’ne yazılı dilekçe verdiğini ancak bir netice alamadığını ve/veya mağdur olduğunu iddia ederek konunun soruşturulmasını talep etmiştir.
Yapılan başvuru üzerine konu, 38/1996 sayılı Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) Yasası kuralları çerçevesinde incelenmiş ve ekte sunulan rapor hazırlanmıştır.
KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü nezdinde yaptığımız soruşturmada Sayın Cemil Akacan’ın Haziran 1977 tarihinden Mayıs 1992 tarihine kadar Kıbrıs Türk Kooperatif Merkez Bankası LTD bünyesinde farklı birimlerde çalıştığı ve ilgili dönemler için primlerinin yatırıldığı tespit edilmiştir. Sosyal Sigortalar Dairesi Yatırım Dokümanlarından da görüleceği üzere Sayın Cemil Akacan Kıbrıs Türk Kooperatif Merkez Bankası LTD’den ayrılmasını müteakip 01 Aralık 1981 - 20 Ağustos 1983 tarihi ile 20 Kasım 1992 tarihinden 30 Mayıs 2002 tarihine kadar işveren ve/veya kendi nam ve hesabına çalıştığı ve 01 Ocak 2005 ile 31 Aralık 2005 tarihlerini kapsayan dönem için isteğe bağlı olarak primlerini 6’ıncı basamak üzerinden yatırdığı anlaşılmaktadır.
Sayın Cemil Akacan’ın Kıbrıs Türk Kooperatif Merkez Bankası LTD tarafından KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi’ne yapılan prim ödemelerinin 01 Haziran 1977 tarihinden itibaren başladığı sarihtir. Ancak, bilemediğimiz bir sebepten veya sebeplerden ötürü 1981 yılının Ocak ve Şubat ayları, 1986 yılının Mart, Ağustos ve Eylül ayları, 1987 yılının Nisan ayı, 1988 yılının Kasım ayı, 1992 yılının Mayıs ayının ortasından itibaren prim yatırımlarının eksik olduğu ve/veya yatırılmadığı gözlemlenmiştir. Nitekim 1977 yılı için 210 gün, 1981 yılı için 300 gün, 1986 yılı için 270 gün, 1987 yılı için 330 gün, 1988 yılı için 330 gün, 1992 yılı için ise sadece 174 gün prim bedeli yatırılmıştır.
İlgili tarihlerde KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü eksik primlerin veya yatırılmayan prim bedellerini sorgulaması, bu eksikliğin nereden kaynaklandığını Dairece araştırması ve eksik prim bedellerinin talep etmesi gerekirdi. Eksik prim bedelleri ile ilgili araştırma zamanında yapılmadığı cihetle sorunun nerden kaynaklandığı bilinmemektedir. Bu husus zamanında araştırılmış olsaydı çalışan kişiler için geleceğin teminatı olan Sosyal Sigorta bedellerinin hangi nedenlerle yatırılmadığı hususu aydınlığa kavuşacaktı ve bu eksikliğin giderilmesi için gerekli girişimler yapılabilecekti ve/veya ilgili kişi hakkını arayabilecekti.
Sayın Cemil Akacan 1992 yılının Kasım ayında Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü’ne narenciye kontraktörü (kesim ekibi) olarak kayıt yaptırmış ve prim bedelini buna göre ödemeye başlamıştır. KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi tarafından ısdar edilen Sosyal Sigortalar Yatırım Dökümü’nü incelediğimiz zaman 1993 ile 2002 yılları arasındaki sosyal sigorta prim yatırımlarının (1995 yılı hariç) eksik veya prim bedellerinin ödenmemiş olduğu açıkça görülmektedir. Sayın Akacan işveren sıfatı ile 1993 ve 1994 yıllarında Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül, Ekim ve Kasım aylarını, 1996 ve 1997 yıllarında Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül, Ekim ve Kasım aylarını, 1998 yılında Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül, Ekim, Kasım ve Aralık aylarını, 2000 yılında 9 ay, 2001 yılında 8 ay, 2002 yılında 8 ay ve 1999 yılının tümünde sosyal sigorta prim bedellerini yatırmamıştır. Bu durumda Sayın Akacan’ın, 1993 ve 1994 yıllarında 210’ar gün, 1995 yılında 360 gün, 1996 ve 1997 yıllarında 180’er gün, 1998 yılında 150 gün, 1999 yılında yatırımı olmadığı için 0 gün, 2000 yılında 90 gün, 2001 ve 2002 yıllarında 120’şer gün prim yatırdığı tespit edilmiştir.
Sayın Cemil Akacan, Sosyal Sigortalar Dairesi Yatırım Dökümü tahtında kontraktör ve/veya işveren olarak prim yatırımlarını en son 2002 yılında yapmıştır. Bu tarihten sonra 2005 yılına kadar herhangi bir prim yatırımı olmamıştır ve/veya Yatırım Dökümü’nde ilgili tarihlerde yatırım yaptığı görülmemektedir. Sayın Akacan’ın 2005 yılında isteğe bağlı olarak 360 gün prim yatırımı yaptığı ve bunun neticesinde toplamda 7,164 gün prim bedelinin Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü tarafından hesaplandığı görülmektedir.
Sayın Akacan’ın tabii olduğu kurallar 16/1976 sayılı Kıbrıs Türk Sosyal Sigortalar Yasası’nın 62 A maddesinde yer almaktadır. Söz konusu Yasanın ilgili maddesi 1 Şubat 2012 tarihinden önce sigortalı olanların bu tarihten önce ödenmiş primleri için yaşlılık aylığı hesaplanmasına ilişkin kuralları düzenlemektedir.
Kıbrıs Türk Sosyal Sigortalar Yasası’nın 62 A maddesi tahtında yaşlılık aylığı bağlanması ile ilgili öngörülen koşulları yerine getirerek yaşlılık aylığına hak kazanan 1 Şubat 2012 tarihinden önce sigortalı olan sigortalıya bağlanacak aylığın saptanmasında, sigortalının 1 Şubat 2012 tarihinden önceki malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödenmiş son 7 takvim yılının prime esas kazançları esas alınır. Sigortalının her takvim yılındaki prime esas kazanç tutarı, aynı yılda uygulanan en yüksek yıllık prime esas kazanç tutarı, aynı yılda uygulanan en yüksek yıllık prime esas kazanç tutarına oranlanır ve bu oranların en yüksek 4’ünün ortalaması alınır. Bulunacak ortalama, 750 sayısı ve 61A maddesinin 1’inci fıkrasına göre yaşlılık aylığı almaya hak kazanan sigortalının aylık bağlama oranı olan 70% ile çarpılır. Çıkan sonuç Yasaya ekli IV Numaralı Cetvelde yer alan Gösterge tablosundaki eşit sayı veya en yakın büyük sayının ait olduğu derece ve basamak saptanır. Cetveldeki derece ve basamağa karşılık gelen miktar aylık olarak bağlanır. En az 6 takvim yılı malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları Primi ödenmiş bulunan sigortalının aylığa esas derece ve basamağı da aynı şekilde saptanır. 6 takvim yılından az malullük, yaşlılık, ölüm sigortaları primi ödenmiş bulunan sigortalının aylığa esas derece ve basamağının saptanmasında ise prim ödediği takvim yılları esas alınır. Ödenmiş toplam prim süresi ve prime esas kazançların yüksek olmasıyla doğru orantılı bir şekilde ilgilidir. Kısaca, toplam prim süresi ile prime esas kazanç ne kadar yüksekse yaşlılık aylığı da o kadar yüksek olur.
Toplamda ödenmiş olan prim süresi kadar önemli bir diğer husus ise sigortalı tarafından beyan edilen prime esas kazanç ile ilgilidir. KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü’nden elde ettiğimiz bilgiler ışığında Sayın Cemil Akacan işveren olarak 01 Aralık 1981 tarihinde 6’ncı gelir basamağı üzerinden yatırım yaptığı ve 31 Aralık 2005 tarihine kadar da gelir basamağı ile ilgili herhangi bir değişiklik yapmadığı anlaşılmaktadır. Prime esas ücretler 16/1976 sayılı Kıbrıs Türk Sosyal Sigortalar Yasası’nın 87’nci maddesinin 2’nci fıkrasında düzenlenmiştir. Söz konusu Yasa maddesi tahtında sigortalıların uygulama tarihi itibariyle Yasanın 88’inci maddesinde belirtilen günlük kazançların alt ve üst sınırları da dikkate alınmak suretiyle, Bakanlıkça 25 derece üzerinden bir tablo halinde tespit edilip Bakanlığın önerisi ile Bakanlar Kurulunca onaylanan ve sigortalıların yaşlarına göre girebilecekleri gelir basamakları esas alınır. Sayın Akacan’ın basamaklara ait saptanan gelir miktarı üzerinden prim ödeme gün sayısı iki tam yılı doldurmadığı nedeniyle bir üst basamağa geçme olanağı bulunmamaktadır. Sayın Akacan çalıştığı süre içerisinde yatırımlarını bir üst basamağa çıkartmamış ve bundan dolayı da yaşlılık aylığı hesaplanırken prime esas kazançları olduğu şekliyle dikkate alınmış veya yatırdığı basamaktan hesaplanmıştır.
Sayın Cemil Akacan Dairemize yapmış olduğu başvuruda prime esas kazançları son 6 yılının esas alındığından barem 7’den emekliye ayrıldığını ve Kooperatif Merkez Bankası LTD nezdinde çalıştığı dönemlerde yatırılan yüksek prim bedellerinin göz ardı edildiğini iddia etmiştir. Bu bağlamda yaptığımız soruşturmada Sayın Cemil Akacan’ın, KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü’ne yatırılması gereken primlerin 6’ıncı gelir basamağı üzerinden yatırdığını ve 01 Nisan 2006 tarihinden itibaren fiilen yaşlılık aylığı almaya başladığı hususu tespit edilmiştir. 16/1976 sayılı Kıbrıs Türk Sosyal Sigortalar Yasası’nın 62 A maddesi tahtında 01 Şubat 2012 öncesinde yaşlılık aylığı almaya başlayan Sayın Akacan’ın yaşlılık aylığı hesaplamaları yaşlılık, malullük ve ölüm sigortaları primi ödenmiş son 7 takvim yılı prime esas kazançları temel alınarak en yüksek dördünün ortalaması üzerinden ve ödenmiş toplam prim süresi de gözetilerek hesaplanması gerekmektedir.
Kıbrıs Türk Sosyal Sigortalar Yasası’nın 62 B maddesinin ilgili hükümleri gereğince 01 Şubat 2012 tarihinden önce ve sonra sigortalı olup prim yatıran sigortalılar ile ilgili malullük, yaşlılık ve ölüm aylığına ilişkin kurallar değiştirilmiş ve yasanın ilgili maddeleri çerçevesinde pro-rata usulüne göre hesaplanmaya başlanmıştır. Bu itibarla da geçmiş yıllarda yüksek baremden yatırımı olan kişilerin son yedi yılda düşük baremden yatırım yapmaları halinde bile önceden yapmış oldukları yatırımlar emeklilik dönemleri geldiğinde yaşlılık aylıklarına olumlu anlamda yansımaktadır. Böylelikle daha adil bir hesaplama yöntemi benimsenmiştir.
Sayın Akacan, Dairemize yapmış olduğu başvurusunda Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü’ne bir dilekçe yaparak hala hazırda almakta olduğu yaşlılık aylığının miktarını artırmak için eksik ve/veya yatırılmayan prim bedellerini ödeme yönünde bir talepte bulunmuştur. Ancak, 16/1976 sayılı Kıbrıs Türk Sosyal Sigortalar Yasası böyle bir talebe cevaz vermemektedir. Sigortalılar ve/veya çalışan kişiler sigorta prim bedellerini mümkün olduğunca zamanında ve doğru basamaktan ödemeli, ekonomik kriz ve bunun gibi çeşitli nedenlerle ödemelerini ihmal etmemeleri gerekmekte ve geleceklerinin teminatı için yatırımlarını takip etmelidirler.
Sonuç olarak sosyal sigortalar sisteminde toplam prim süresi ile prime esas kazanç ne kadar yüksekse yaşlılık aylığı da o kadar yüksektir. Sayın Akacan’ın eksik yatırımları olduğu gibi yaşlılık aylığını 01 Şubat 2012 öncesinde 01 Nisan 2006 tarihinde almaya başlamıştır. İlgili dönemdeki mevzuat uyarınca yaşlılık aylığı hesaplamalarının yaşlılık, malullük ve ölüm sigortaları primi ödenmiş son 7 takvim senesinin prime esas kazançları temel alınarak en yüksek dördünün ortalaması üzerinden ve ödenmiş toplam prim süresi de gözetilerek hesaplanmakta idi. Sayın Akacan’ın yaklaşık 15 sene boyunca çalıştığı Kıbrıs Türk Kooperatif Merkez Bankası LTD bünyesinde primlerinin daha yüksek bir basamaktan yatırıldığı görülmekle beraber ilgili Yasanın hükümleri tahtında yanlış bir hesaplama yoktur. Bu nedenle Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü’nün Sayın Akacan’ın aylığını hesaplarken hatalı davrandığı veya yanlış hesaplama yaptığı söylenemez.
Emine DİZDARLI
Yüksek Yönetim Denetçisi
(Ombudsman)