Mağusa İnisiyatifi adına Dairemize başvuruda bulunan Sayın Dr. Okan Dağlı ve Temiz Toplum Derneği Asbaşkanı Sayın Ali Kanlı, Gazimağusa Surları’nın Avrupa Birliği (AB) ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı işbirliği (UNDP) ile finanse edilecek olan restorasyon projesi için, Gazimağusa Serbest Liman Bölgesi içindeki eski bir taş ocağında bulunan taşların en uygun malzeme olacağının tespit edilmesi üzerine, Bakanlar Kurulunun 28 Ocak 2015 tarih ve Y(K-1) 178-2015 sayılı kararı ile Gazimağusa Surları ve Gazimağusa’da bulunan diğer eski eserlerin restorasyon projelerinde kullanılmak üzere, küçük çapta ocak işletmeciliği yapılmasına olanak sağlayacak eski eser nitelikli olan Gazimağusa’da Serbest Liman içerisinde bulunan parseli Eski Eserler ve Müzeler Dairesinin kontrolüne verdiğini, bunun üzerine söz konusu taş ocağının Doğaltaş Ltd.’e ihalesiz verildiğini veya kiraladığını, bu şirketin, restorasyon projeleri için ihtiyaç duyulan taşların adedi için benzer nitelikteki taşların piyasa değerinin dört katından daha fazla fiyat verdiğini ve bu yüksek fiyatın restorasyon projesinin ilk ihalesinin iptaline neden olduğunu belirterek konunun Dairemiz tarafından araştırılmasını talep ettiler.
Yapılan başvuru üzerine konu, 38/1996 sayılı Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) Yasası kuralları çerçevesinde incelenmiş ve ekte sunulan rapor hazırlanmıştır.
Dairemiz tarafından yapılan soruşturmaya göre, Kültürel Miras Teknik Komitesinin çalışmaları çerçevesinde, UNDP-PFF (United Nations Development Programme- Partnership For the Future) tarafından Gazimağusa’da Otello Kalesinde yapısal güçlendirme çalışması başlatılmış ve bu çalışmalara ilaveten Akkule (Ravelin), Kara Kapısı ve Martinengo Tabyasının projelendirme çalışmaları yapılmıştır. Gerek Kültürel Miras Teknik Komitesi üyeleri gerekse UNDP-PFF yetkilileri Akkule, Kara Kapısı ve Martinengo Tabyası’nın restorasyon ihalesine çıkılabilmesi için sur taşlarına uygun taş bulunması gerektiği görüşündeydiler. Yapılan incelemelerde Gazimağusa Serbest Liman içerisinde P/H.33.4.W, Blok C, Parsel 356’da bulunan eski eser nitelikli taş ocağındaki taşların birebir Gazimağusa Sur taşları ile aynı olduğu saptanmıştır.
Eski eser niteliğindeki taş ocağı ile ilgili Taşınmaz Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu, 22 Ocak 2015 tarihinde yapmış olduğu 542 numaralı toplantısında 15/01 numaralı kararı almış ve bu karar 30 Ocak 2015 tarih ve 19 sayılı KKTC Resmi Gazetede yayımlanmıştır. Söz konusu karar, Gazimağusa Surları ve Gazimağusa’da bulunan eski eserlerin restorasyon projelerinde kullanılmak üzere, eski eser(ancient monument) olarak kayıtlı bulunan Gazimağusa, Ayluka, P/H: XXXIII.4.W, Blok:C, Parsel 356’nın taş alımı amacı ile küçük çaplı ocak işletmeciliği yapılmasına olanak sağlamak için her türlü işlemin Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürlüğü tarafından yapılmasını öngörmektedir.
Taşınmaz Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun kararına bağlı olarak KKTC Bakanlar Kurulu 28 Ocak 2015 tarihli Y(K-I) 178-2015 sayılı kararı ile Gazimağusa Surlarının ve Gazimağusa’da bulunan eski eserlerin restorasyon projelerinde kullanılmak üzere, küçük çaplı bir ocak işletmeciliği yapılmasına olanak sağlamak için eski eser nitelikli olan, Gazimağusa’da Serbest Liman içerisinde bulunan P/H: 33.4.W, Blok C, Parsel 356’nın Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürlüğünün kontroluna verilmesine ve gerekli faaliyetlerin Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürlüğü tarafından yapılmasına karar vermiştir.
60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’nın (13/2001 sayılı Yasa ile değiştirilmiş şekliyle) 43’üncü maddesi Anıtlar Yüksek Kurulu’nun görevlerini, Taşınmaz Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Tüzüğü ise eski eser ve doğa varlıklarının korunması için oluşturulan Anıtlar Yüksek Kurulu’nun görev, yetki ve sorumluluklarını, Kurulun oluşum şeklini, yöntem, toplantı ve karar almadaki usul ve esasları düzenlemektedir. Yine ayni Tüzüğün 17’inci maddesi, Anıtlar Yüksek Kurulu’nun Eski Eserler Yasası ile belirlenmiş yetki alanına giren konulardaki kararlarının kesin olduğunu ve Anıtlar Yüksek Kurulu kararlarının alındığı gün Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girdiğini belirtmektedir.
Yukarıdan görülebileceği gibi, Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 15/01 sayılı kararı 22 Ocak 2015 tarihinde alınmıştır. Ancak bu karar Tüzüğün 17’inci maddesi uyarınca veya bu maddenin belirlediği usule göre ayni gün Resmi Gazete’de yayımlanmamıştır. 30 Ocak 2015 tarihli Resmi Gazete (Sayı 92) incelendiğinde kararın 8 (sekiz) gün sonra yayımlandığı açıkça görülmektedir. Bu durumda Anıtlar Yüksek Kurulu’nun Tüzüğe uymadığını veya Tüzükte belirtilen usul ve esaslara gereken önemi vermediğini göstermektedir.
Taşınmaz Eski Eserleri Kullanma ve Kira Tüzüğü (25.8.1995, R.G. 106, Ek III, 7.1.2013, R.G. 3, Ek III, A.E. 4 sayılı Tüzükle birleştirilmiş şekliyle) Müdürlüğün gözetim, denetim ve kullanımında bulunan taşınmaz eski eserler ile gayrımenkullerin kullanım ve kiralanmasına ilişkin kuralları, Kira Takdir Komisyonunun oluşumunu, görev, yetki ve sorumluluklarını ve kira ile kullanımlarda uyulması gereken usul ve esasları kapsamaktadır. Kira veya kullanımlara ilişkin kararlarda dikkate alınan esaslar 7.’inci maddede yer almaktadır. Bu maddeye göre, taşınmaz eski eserin kısa veya uzun sureli kullanımlarına ilişkin karar verilirken taşınmazın Müdürlükçe öngörülen amaç, şekil, ve şartların dışında kullanılmaması, kullanım şeklinin taşınmaza zarar vermemesi, taşınmazın kültür, sanat ve turizm hizmetlerine katkı sağlaması ve taşınmazın eski eserlerin korunması, denetimi ve bu gibi hususları içeren önlemlerin alınmış olması esasları dikkate alınır. Bunun üzerine Müdürlük, taşınmaz eski eserleri kısa süreli kira veya kullanıma vermeyi gerekli bulması veya bu yöndeki herhangi bir başvuru üzerine talep edilen kullanım şekli ve şartlarının uygun olup olmadığını ve/veya herhangi şekil ve şartlar ile hangi usul ve esaslarda kira ve kullanıma verileceğini karara bağlamakla yükümlüdür.
Aynı Tüzüğün 9’uncu maddesinin 1’inci fıkrası tahtında ise bu Tüzük kapsamına giren taşınmazları kiralamak veya geçici bir süre kullanmak isteyen KKTC vatandaşı gerçek veya tüzel kişilerin Müdürlüğe yazılı başvuruda bulunmaları gerekmektedir. Müdürlük eski eser niteliğindeki taş ocağını kiralamak için ihaleye çıkmamış veya herhangi bir duyuru yapmamıştır. Buna rağmen Doğaltaş Ltd. söz konusu restorasyon projelerinden haberdar olmuş ve taş ocağının kiralanması için başvuruda bulunmuştur. Tüzükte gerçek veya tüzel kişilerin başvuru yapmalarını öngören bu madde, taşınmaz eski eserleri kiralamayı kendi isteği ile Müdürlüğün tasarruf, kullanım ve sorumluluğunda bulunan eski eserler ve diğer gayrımenkullerin geçici veya uzun sureli kiralanması için geçerlidir. Daha önce de belirttiğim üzere KKTC Bakanlar Kurulu’nun 28 Ocak 2015 tarihli kararı neticesinde Serbest Liman içerisinde bulunan eski eser nitelikli taş ocağı Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürlüğünün kontroluna verilmiştir. Bu amacı yerine getirirken Eski Eserler ve Müzeler Dairesi gereken dikkat ve ihtimamı göstermesi gerekmektedir. Eski Eserler ve Müzeler Dairesi bu görevini yerine getirirken eşitlik ilkesine uygun ve tarafsız davranma yükümlülüğü altındadır. Eski Eserler ve Müzeler Dairesi bu alanda iyi bir biçimde faaliyet gösterebilecek gerçek veya tüzel kişileri bulabilmek için eşitlik ve şeffaflık ilkesi çerçevesinde kiralama ile ilgili niyetini ihaleye çıkarak veya basında duyurarak kamuoyunu haberdar etmesi gerekirdi. Eski Eserler ve Müzeler Dairesi bunu yapmış olsaydı Müdürlüğe yapılan başvurular arasından kamu yararı gereği en uygun fiatı veren gerçek veya tüzel kişiyi seçebilecekti. Toplam proje bedelinin milyon Euro değerinde olduğu göz önünde bulundurduğumuz zaman mezkur projelerde kullanılacak olan eski eser nitelikli taş ocağının kiralanması ile ilgili herhangi bir duyurunun yapılmaması hatalı bir uygulamadır veya ihaleye çıkılmaması şaibeye açık bir uygulamadır. Geçmişte eski eser nitelikli taşınmaz malların bu şekilde kiralanmış olması Müdürlük için mazaret teşkil etmemelidir.
UNDP-PFF tarafından finanse edilmesi düşünülen Gazimağusa Surlarının restorasyon projesi için temin edilecek birim taş fiyatının 30 Euro olarak belirlenmesinin veya birim taş fiyatının yüksek olması neticesinde ihale iptal edilmiştir veya birim taş fiyatının yüksek olması hususu projelerin beklemeye alınmasına sebeb olmuştur. Halbuki uluslararası kuruluşlardan temin edilecek kaynakla mümkün olabilecek restorasyon projelerinin gerçekleştirilebilmesi için veya kabul edilebilir bir birim fiyatı ile taş çıkarılıp çıkarılamayacağının tesbiti hususu taş ocağı kiralandıktan sonra değil, kiralama aşamasında araştırılması ve değerlendirilmesi gerekirdi.
Taşınmaz Eski Eserleri Kullanma ve Kira Tüzüğü’nün 16’ıncı maddesi “Sözleşme” süresini düzenlemektedir. Bu maddeye göre, büyük boyutlarda ve/veya proje bazındaki inşai ve fiziki müdahale gerektirmeyen taşınmazların sözleşme süresi en çok iki yıldır. Taşınmazın bir restorasyon projesi çerçevesinde kiralanması veya kullanımına izin verilmesi durumunda kira süresi, projenin büyüklüğü, restorasyon maliyeti, kullanım şekli ve genel olarak projenin sanat, kültür ve turizme katkısı göz önünde bulundurularak kira veya kullanım suresi Kira Komisyonu tarafından en fazla on yıl olarak belirlenmiştir.
Yukarıdan görülebileceği üzere bu madde asgari ve azami kira süresini belirtmektedir. Kira Komisyonu kira süresini belirlerken proje süresini de dikkate almalı ve yukarıda belirtilen kıstasları da değerlendirerek bir süre takdir etmelidir. İyi İdare Yasası hükümleri uyarınca İdareye mevzuatta takdir hakkı tanınması, keyfi karar alma olanağı vermez. Mevzuatta İdareye takdir yetkisi tanınan durumlarda, İdare, bu yetkisini, eşitlik ilkesine, kamu yararına ve kamu hizmetinin gereklerine uygun olarak kullanması gerekmektedir.
Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürlüğü ile Doğaltaş Ltd. arasında imzalanan 27.5.2015 tarihli Kira Sözleşmesi’nin süresi 10(on) yıldır.Söz konusu Sözleşmenin 4’üncü maddesi uyarınca kiralanan eski eser nitelikli taş ocağının sadece Gazimağusa Surları ve Gazimağusa’da bulunan diğer eski eserlerin restorasyon projelerinde taş temin etmek amacıyle kullanılacağı veya işletileceği belirtilmektedir.
UNDP-PFF tarafından finanse edilecek Gazimağusa Surları, Akkule, Kara Kapısı ve Martinengo Tabyası projeleri iptal edilmiştir. Bu nedenle söz konusu taş ocağı bu maksatla hiç kullanılmamıştır veya söz konusu restorasyon projeleri için ocaktan taş alınmamıştır. Sözleşmenin 4’üncü maddesi tahtında söz konusu taş ocağı başka bir amaç için kullanılamaz. Eski eser nitelikli taş ocağı Kira Sözleşmesinde Müdürlükçe öngörülen amaç, şekil ve şartların dışında kullanılamaz. 27.5.2015 tarihli Kira Sözleşmesi başka bir kullanım şekline cevaz vermemektedir.
Taşınmaz Eski Eserleri Kullanma ve Kira Tüzüğünün 19’uncu maddesi bir Sözleşmenin hangi hallerde feshedilebileceğini düzenlemektedir. Şöyle ki, taşınmazın, Kira Sözleşmesi ve/veya bu Tüzük ile Eski Eserler Yasası’nda öngörülen usul ve esaslara, kullanım şekline, kiralama amacına uygun olarak kullanılmaması, kira bedelinin zamanında ödenmemesi, kiralayanın ölmesi, öngörülen projenin uygulanmaması, gerekli proje çalışmalarına en geç iki ay içerisinde başlanmaması, Müdürlüğün yazılı izni alınmaksızın taşınmazın her ne şekilde olursa olsun başkasının işletme veya kullanımına verilmesi veya taşınmaza başkasının ortak edilmesi halinde, sözleşme, prorokol veya izin feshedilir. Bu şartlarda taşınmazın en geç bir hafta içinde Müdürlüğe teslim edilmesini zorunlu kılmaktadır.
Gazimağusa Surları ve Gazimağusa’da bulunan eski eserlerin restorasyon projelerinde kullanılacak olan eski eser nitelikli taş ocağı ihalenin iptal edilmesi ile hiç faaliyete geçmemiştir. Tüzüğün 19’uncu maddesi gerekli proje çalışmalarının iki ay içerisinde başlamasını öngörmektedir. Bunun yanında projenin uygulanmaması da bir fesih nedenidir.
Bu maddede sıralanan yükümlülüklerin herhangi biri kiralayan tarafından yerine getirilmediği takdirde “Kira Sözleşmesi” feshedilir. Belirtilen nedenlerin biri veya birden fazlasının mevcut olması durumunda Müdürlüğün sözleşmeyi feshetmesi gerekmektedir. Müdürlüğün bu konuda herhangi bir takdir hakkı yoktur.
Bu durumda, Doğaltaş Ltd., kiraladığı eski eser nitelikli taş ocağını kiralamasından itibaren iki ay değil takriben bir yılı aşkın bir süre geçmesine rağmen taş çıkarmaya başlamamıştır veya mezkur yer taş temini amacıyle kullanılmamaktadır. Söz konusu taş ocağının amacına uygun olarak kullanılmaması veya Doğaltaş Ltd.’in mezkur ocağı kullanamaması mezkur sözleşmenin fesih sebebidir. Bu nedenle 27.5.2015 tarihli Kira Sözleşmesinin Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Müdürlüğü tarafından Tüzüğün 19’uncu maddesinin 1’inci fıkrası uyarınca feshedilmesi gerekmektedir. Bunun neticesinde söz konusu eski eser nitelikli taş ocağının en geç bir hafta içinde Müdürlüğe teslim edilmesi zorunludur.
Restorasyon projelerinde kullanılmak üzere söz konusu eski eser nitelikli taş ocağının kiralanmasının yeniden gündeme gelmesi halinde, ihaleye çıkılması ve basını kullanarak başvuru sürecine ilgililerin geniş katılımının sağlanması teşvik edilmelidir. Bu amaç için makul birim fiyatına taş çıkarılması restorasyon projelerinin gerçekleşmesini olanaklı kılacaktır. Tarihi eserler geçmişten günümüze ulaşan, ait olduğu dönemin kültürünü ve yaşam tarzını yansıtan en önemli varlıkların başında gelir. Geçmişe tanıklık yapmış eserlerin gelecek kuşaklara aktarılması için bu eserlerin korunması ve zamanla zarar gören, bozulan ve yok olma tehlikesi ile yüz yüze kalan eserlerin onarılması önem taşımaktadır. UNDP’nin eski eserlerin restorasyonu için ayırdığı finansal kaynakları zamanında kullanmamız bu alanlardaki bozulma süreçlerinin önüne geçecektir. Ülkemizdeki kültürel mirasın ve eski eserlerin korunması için, uygun şartların oluşturularak uluslararası kuruluşlar tarafından finanse edilecek restorasyon projelerinin gerçekleştirilmesinin ülkemizin ve halkın kazanımı olacağı kanaatindeyim.
Emine DİZDARLI
Yüksek Yönetim Denetçisi
(Ombudsman)