Dairemize başvuruda bulunan Sayın Zafar Hussain Munshi Khan, 16 Ekim 2008 tarihinde KKTC Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü, Girne Bölge Amirliği’ne 01 Ocak 2001 ile 15 Mayıs 2003 ve 16 Eylül 2003 ile 30 Haziran 2007 tarihlerini kapsayan dönemler için 21,800 Türk Lirası tutarında yatırım yapmasına rağmen yaşlılık aylığı (emeklilik) için gerekli işlemlerin KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü tarafından yapılmadığını iddia ederek Dairemize başvuruda bulunmuş ve konunun soruşturulmasını talep etmiştir.
Yapılan başvuru üzerine konu, 38/1996 sayılı Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) Yasası kuralları çerçevesinde incelenmiş ve ekte sunulan rapor hazırlanmıştır.
KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü nezdinde yaptığımız soruşturmada 16/1976 sayılı Kıbrıs Türk Sosyal Sigortalar Yasası’nın ilgili hükümleri uyarınca 115309 sigorta numarası ile kayıtlı bulunan Sayın Zafar Hussain Munshi Khan’ın İşe Giriş Çıkış Dökümünde ilk sigorta kayıt tarihinin 1 Haziran 1979 olup 30 Haziran 2007 tarihinden sonra herhangi bir kaydının bulunmadığı tespit edilmiştir. Ayrıca Sayın Khan’ın KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü’ne yaşlılık aylığı bağlanmasına ilişkin herhangi bir başvuruda bulunmadığı yapmış olduğumuz tespitler arasında yer almaktadır. Sayın Zafar Hussain Munshi Khan’ın bu süre zarfında 3718 gün prim yatırımı vardır.
Sayın Zafar Hussain Munshi Khan’a ait KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü İşe Giriş Çıkış Dökümü incelendiğinde Sayın Khan’ın 1979 yılından itibaren sırasıyla Hasçelik Eşya Fabrikası, Vakıflar Sineması, Balkan London LTD ve Galeria Cinema’da işçi olarak çalıştığı görülmektedir. 1980 yılının ilk beş ayı (Ocak – Mayıs), 1982 yılının Ağustos ve Eylül ayları, 1983 yılının Nisan ayı, 1999 yılının (Mart, Nisan ve Mayıs ayının dışında kalan) Ocak, Şubat ve Haziran – Aralık ayları, 2003 yılının Haziran, Temmuz, Ağustos ayları, 2007 yılının ise Temmuz – Aralık ayı dönemini kapsayan altı aylık prim yatırımları eksik ve/veya hiç yatırılmamıştır. Ayrıca, Sayın Khan’ın 1984 ile 1998 dönemini kapsayan 15 yıl boyunca KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü’ne herhangi bir prim ödemesi yoktur ve/veya herhangi bir yatırım yapılmadığı anlaşılmaktadır.
1979 yılı için 210 gün, 1980 yılı için 210 gün, 1981 yılı için 360 gün, 1982 yılı için 298 gün, 1983 yılı için 330 gün, 1999 yılı için 90 gün, 2001 ve 2002 yıllarının her biri için 360 gün, 2003 yılı için 240 gün, 2004 – 2006 yıllarını kapsayan her bir yıl için 360 gün, 2007 yılı için 180 gün prim ödemesi yapıldığı görülmektedir. Sayın Khan’ın KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü’ne 1 Haziran 1979 ile 30 Haziran 2007 yıllarını kapsayan dönemde toplamda 3,718 gün prim yatırımı yapılmıştır. 1984 ile 1998 senelerini kapsayan 15 yıl boyunca herhangi bir prim yatırımı olmadığı gibi prim ödemelerinin neden yapılmadığına ilişkin herhangi bir gerekçe de yoktur. Sadece 1984 senesinde iş azlığı sebebiyle çalıştığı yerden ayrıldığı bilgisi tespit edilmiştir.
Kıbrıs Türk Sosyal Sigortalar Yasası uyarınca yaşlılık aylığından yararlanma koşulları 61’inci maddede düzenlenmiştir. Mezkûr Yasa’nın 61’inci maddesi tahtında sigortalının, yaşlılık aylığından yararlanabilmesi için, 60 yaşını doldurmuş ve bu Yasa kapsamında en az dokuz bin gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödemiş olması koşuldur. Öngörülen dokuz bin günlük malullük, yaşlılık, ölüm sigortaları primi ödeme koşulunu yerine getirememiş olan sigortalılar, bu Yasa kapsamında en az beş bin dört yüz gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödemiş ve 63 yaşını doldurmuş olmak koşuluyla indirimli olarak yaşlılık aylığı bağlanmasına hak kazanırlar. Söz konusu Yasa maddesinin (4) (C) bendi tahtında ise en az üç bin altı yüz gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödemiş ve 60 (altmış) yaşını doldurmuş olmaları halinde veya 1.6.1977 tarihinden sonra bu Yasa altında olmak üzere, sigortalılık süresi kadınlar için 12 yıldan ve erkekler için 15 yıldan fazla olanlar ve yıllık ortalama en az yüz elli gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödemiş ve yaşlılık aylığı bağlanması isteğinde bulunduğu tarihten önceki son 5 takvim yılında en az altı yüz gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödenmiş ve 60 yaşını doldurmuş olmaları halinde işten durdurulmuş olmaları koşuluyla yaşlılık aylığı bağlanmasına hak kazanırlar. Bu durumda, Sayın Khan yaş koşulunu yerine getirmekle birlikte 1 Haziran 1977 tarihinden sonra en az 5400 gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödemiş ve yaşlılık aylığını bağlanması isteğinde bulunduğu tarihten önceki son 5 takvim yılında en az 600 gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödemiş olması gerektiği koşulunu yerine getirmediğinden 16 Ekim 2008 tarihinde yaşlılık aylığı bağlanmasına yasal olarak olanak bulunmamaktaydı.
Bu şartlar altında Sayın Khan’ın Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü’nden yaşlılık aylığı bağlanabilmesi için mezkûr Yasa’nın öngördüğü prim koşullarını yerine getirmesi gerekmektedir. Söz konusu Yasa hükümleri eksik primlerin toplu olarak ödenmesine cevaz vermemektedir.
Sayın Zafar Hussain Munshi Khan’nın yaşlılık aylığı alabilmesi için çalışmaya başlaması durumunda (işveren/ kendi nam ve hesabına/ hizmet akitli olarak) veya Kıbrıs Türk Sosyal Sigortalar Yasası’nın 95’inci maddesi koşulları uyarınca isteğe bağlı olarak devam edebilir ve eksik primleri tamamlaması koşuluyla yaşlılık aylığını almaya hak kazanarak yararlanabilir. Sayın Khan’ın (5,400 - 3,718) 1,682 gün ödenmemiş malullük, yaşlılık ve ölüm sigorta primi bulunmaktadır. Eksik prim ödemelerinin süresi 4 yıl 8 aya denk gelmekle beraber Sayın Khan’ın sözü geçen eksik primlerinin toplu olarak yatırması 95’inci madde kuralları çerçevesinde daha önce de belirtildiği üzere mümkün değildir.
Kıbrıs Türk Sosyal Sigortalar Yasası’nın 65’inci maddesi tahtında sigortalı olarak çalıştığı işten ayrılan ve malullük veya yaşlılık aylığı bağlanmasına hak kazanmayan sigortalıya, kendisinin varsa işvereninin ödediği ve Devlet bütçesinden karşılanan Malüllük, Yaşlılık ve Ölüm Sigorta primlerinin toplamı 60 yaşını doldurduktan sonra yazılı isteği üzerine toptan ödeme şeklinde verilir. Bu durumda Sayın Khan talep etmesi halinde toptan bir ödeme alabilecektir.
Günümüzde kişiler KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü’nün internet sitesinden yapılan prim yatırımlarını görebilmektedir. Böylelikle sigortalılar için geleceğin teminatı olan prim yatırımlarını takip edebilir ve sigortalılar haklarını arayabilmektedirler. Bu durum sayesinde kendi verilerimize istediğimiz zaman erişebilme olanağımız bulunmaktadır.
İşçiler iş bulmama veya işini kaybetme endişesiyle, sigortasız çalıştırılmaya ses çıkartmayarak bu uygulamanın ileriki hayatlarında doğurabileceği telafisi imkânsız zararları göz ardı etmektedirler. Kayıt dışı istihdam çalışanlara çalışma sürecinde doğrudan hak kayıpları olarak ortaya çıkmaktadır. Örneğin: sigortasız çalışanlar sosyal sigorta sağlık yardımlarından yararlanamazlar, geçici iş görmezlik ödeneği alamazlar, işsizlik sigortasından yararlanamazlar, doğum, emzirme yardımı alamazlar veya emekli olamazlar.
Ekonomik krizler nedeniyle kayıt dışı istihdam temel sorun haline gelerek giderek yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu nedenle kayıt dışı istihdam toplumun tüm kesimlerini ilgilendiren ve ciddi sonuçları olan bir durumdur. Bir emeklilik aylığına hak kazanabilmenin ön koşulu prim ödemelerini gerçek kazanç üzerinden yapmaktır. Çalışma yaşamının ilk yıllarında emeklilik pek önemsenmese de eksik yatırılan bir günün primi bile çok önemlidir. Bu nedenle kendi geleceğimizden ve hayatımızdan çalmamak gerekmektedir.
Netice itibariyle, Sayın Khan’ın eksik yatırımları mevcut olup yaşlılık aylığına hak kazanabilmesi için gerekli 5400 günlük prim süresini tamamlamamıştır. Bu nedenle Sosyal Sigortalar Dairesi Müdürlüğü’nün kararında bir hatası olduğu söylenemez.
Emine DİZDARLI
Yüksek Yönetim Denetçisi
(Ombudsman)