38/1996 sayılı Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) Dairesi Yasası’nın 15’inci maddesi, Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman)’ın basında çıkan haberler, elde ettiği duyumlar ve yaptığı gözlemler sonucu resen harekete geçebileceğini öngörmektedir. 1 Haziran 2021 tarihinde Kıbrıs Arkeoloji Müzesinin kurulmasına ilişkin basında yayınlanan haberlere istinaden kamu yararı , toplumsal ilgili ve menfaatin bulunması nedeniyle KKTC Anayasası ve yürürlükteki mevzuata uygunluğu konusunda bir açıklama yapma gereğini duymuş bulunuyoruz.
KKTC Anayasası’nın 39’uncu maddesi tahtında Devlet, tarih ve kültür değeri olan eser ve anıtlar ile doğa varlıklarının korunmasını sağlar, bu amaçla düzenleyici, destekleyici ve özendirici önlemler alır. Devlet bu amaçla gerekli önlemleri alır ve yasal düzenlemeler yapar. Bu kapsamda Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Meclisi 60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’nı yapmıştır.
Bu Yasanın amacı, tarih öncesi ve tarih devirleri ile yakın geçmişten günümüze kadar gelen taşınır ve taşınmaz eski eserler ile doğa varlıklarının korunup yaşatılması için yapılması ve uyulması gerekli iş ve işlemlerle ilgili ilke ve uygulama esaslarını belirleyip düzenlemektedir.
60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’nın Üçüncü Kısmı korunması gerekli taşınır eski eserlerle ilgili kuralları düzenlemiştir. Söz konusu Yasanın 21’inci maddesi tahtında taşınır eski eserler, koruma ve değerlendirmeleri bakımından farklı esaslara bağlıdır. Mezkur Yasa maddesinin 1’inci fıkrası Devletin malı olma niteliğine sahip taşınır eski eserlerin Devlet elinde ve müzelerde bulundurulması ve korunup değerlendirilmesinin sağlanması görevi Devlete ait olduğunu açıkça belirtmektedir. Yine Arkeolojik nitelikli eserler ile ikon, fresk, mozaik, kilise malzemesi ve Müdürlükçe belirlenecek olan etnoğrafik nitelikli eski eserlerin tasarrufu, Müdürlüğün izin, belgeleme ve denetimine bağlıdır.
Özellikle Kıbrıs Türkünün milli mücadelesine ışık tutan her türlü belge ve eşya, askeri ve Devlet müzelerinde toplanır. Ancak özel nitelikleri nedeniyle bu belge ve eşyalar müdürlüğün belgeleme ve iznine bağlı olmaksızın maliklerin ve yasal varislerinin tasarrufunda da bulunabilir. Keza günümüz sanatçıları tarafından yapılan sanat eserlerinin tasarrufu Müdürlüğün iznine bağlı değildir. Mazbut ve mülhak vakıflara ait olan taşınır eski eserler Müdürlüğün izin belgeleme ve denetimine bağlıdır. Arkeolojik nitelikli eski eserler ile ikon, fresk, mozaik, kilise malzemesi ve etnoğrafik nitelikli eski eserlerin dışında kalan eski eserler yurtiçinde kalacak şekilde alınıp satılması ve el değiştirmesi serbesttir.
Eski eserler tarihin bir parçasının kalıntısıdır. Bu nedenle eski eserlerin korunması bir toplumun kültürel kimliğinin ve değerlerinin korunması anlamına gelmektedir. Ülkemizde var olan kültürel ve doğa varlıklarımızın korunması herkesin, her kurum ve kuruluşun, sivil toplum örgütlerinin de görevidir. Onları korumak için bir kamu bilincinin yaratılması ve geliştirilmesi gerekmektedir. Böyle bir bilincin geliştirilmesi neticesinde eski eserlerin korunması mümkün olabilir. Elimizdeki değerleri yitirmeden Devletin gerekli önlemeleri alması şarttır. Söz konusu eski eserlerin yaşatılması için KKTC Anayasası ile Eski Eserler Yasası uyarınca Devlete verilen görevin yerine getirilmesi gerekmektedir.
60/1994 sayılı Eski Eserler Yasası’nın hükümleri Devlete ait taşınır eski eserlerin tüzel ve/veya gerçek kişilerin tasarruf ve kullanımına verilmesine cevaz vermemektedir. Bilakis Eski Eserler Yasası’nın 23’uncü maddesi Müze kurmak isteyen gerçek ve tüzel kişilerin Müdürlüğün denetim ve iznine tabi olduklarını ve yerine getirmeleri gereken bir çok yükümlülükleri olduğunu belirtmektedir.
Yukarıdan görüldüğü üzere, mezkur Yasa Devletin malı olma niteliğine sahip eski eserlerin müzelerde bulundurulması, korunması denetlenmesi, değerlendirilmesi ve gözetim altında tutulması görevini Devlete vermektedir. Devlet hiçbir şekilde kendi uhdesinde olan bu görevi tüzel ve gerçek kişilere devredemeyeceği gibi bu husus KKTC Anayasası’nın ilgili maddesine ve keza Eski Eserler Yasası’na da aykırıdır.
Emine DİZDARLI
Yüksek Yönetim Denetçisi
(Ombudsman)