Sayın Oktan Türe, Belediyelerde çalışan kişilere, süresi içinde yapılmayan veya geç olarak yapılan ek çalışma ücreti ödemelerinin tahsilatının İhtiyat Sandığı Dairesi’nce hatalı biçimde yapıldığını iddia ederek mevcut uygulamanın ilgili yasalara uygun olup olmadığının değerlendirilmesi talebi ile Dairemize müracaat etmiştir.
Yapılan başvuru üzerine konu, 38/1996 sayılı Yüksek Yönetim Denetçisi (Ombudsman) Yasası kuralları çerçevesinde incelenmiş ve ekte sunulan rapor hazırlanmıştır.
Sayın Oktan Türe, Belediyelerde çalışan kişilere, Belediyeler tarafından süresi içinde yapılmayan veya geç olarak yapılan ek çalışma ücreti ödemeleri tahsil edilirken, İhtiyat Sandığı Dairesi’nce valör tarihlerinin yatırım tarihi olarak düzelttirildiğini ve bu sayede işveren statüsündeki Belediyelerden gecikme zammı alınmadığı, bu uygulamanın İhtiyat Sandığı Fonu kaynaklarında, dolayısıyla da hak sahiplerinin menfaatlerinde azalmaya yol açtığını iddia etmektedir.
34/1993 sayılı İhtiyat Sandığı Yasası’nın 2’inci maddesine göre “ücret”, Devlette veya özel veya tüzel kişiliğe haiz kuruluşlarda, bir işverene tabi olarak çalışanların, bu çalışmalarının karşılığı olarak belirlenmiş saatlik, günlük, haftalık veya aylık olarak elde ettikleri satış komisyonu ve hizmet karşılığı üçüncü kişilerce ödenen servis ücretleri dahil, brüt kazançları anlatır. Ek çalışma ödeneğinin, çalışanın elde ettiği brüt kazanç içerisinde yer alması nedeniyle prime esas olması gerekmektedir.
34/1993 sayılı İhtiyat Sandığı Yasası’nın prim ve depozitlere ilişkin 8’inci maddesinin ilk dört fıkrası şöyledir;
|
(1)
|
İştirak sahibi, ücret almasına hak kazandıran her ay için İhtiyat Sandığına müstahdemin brüt ücretinin en az %4 (Yüzde dört)’ü oranında prim yatırır.
Ancak, bu oran Toplu İş Sözleşmeleri ile en çok iki katına kadar artırılabilir.
|
|
(2)
|
Yatırılacak prim miktarı, iştirak sahibinin ücretinden iştirak sahibi hesabına, işveren tarafından kesilir.
|
|
(3)
|
İşveren, müstahdem hesabına, müstahdemin brüt ücretinin en az %4 (Yüzde dört) oranında depozit yatırır. Bu ödeme, bu Yasa veya ilgili diğer mevzuatlarda belirtilen usule göre işveren tarafından İhtiyat Sandığına yatırılır ve depozit adını alır.
Ancak, bu oran Toplu İş Sözleşmeleri ile en çok iki katına kadar artırılabilir.
|
|
(4)
|
İşveren ödeme esnasında, istihdam edilen kişinin ücretinden, o kişinin yatırmakla mükellef olduğu prim miktarını keser ve istihdam edilen kişi hesabına kendisinin yatırmakla mükellef olduğu depozitle birlikte, müstahdemin çalışmış olduğu ayı izleyen en geç 1 (bir) ay içerisinde Sandığa yatırır. Bordro veya ödeme tarihini izleyen 1 (bir) ay içerisinde yatırılmayan ödemeler için gecikme zammı uygulanır.
İşveren gecikme zammına tabi aylara ait yatırım bodrolarını yasal süre içinde vermekle yükümlüdür.
Ancak, bu Yasa gereği verilecek her türlü belge, bilgi ve yatırım bordrolarını daire, internet veya elektronik ortamlarda gönderilmesi hususunda gerçek veya tüzel kişileri zorunlu kılmaya yetkilidir.
|
Özetle ifade etmek gerekirse prim, çalışan adına İhtiyat Sandığı Fonu’na yapılan yatırımı anlatır. Yasaya göre ücret kazandıran her ay için, çalışanın brüt ücretinin yüzde 4’ü işveren tarafından kesilir ve bu prim miktarı İhtiyat Sandığı’na yatırılır. İşveren de çalışanına, ücret kazandıran her ay için aynı oranda yani çalışanın brüt maaşının yüzde 4’ü oranında katkı koyar ve depozit adı verilen bu ödeme de İhtiyat Sandığı’na yatırılır.
İhtiyat Sandığı Yasa’nın 3’üncü maddesine göre söz konusu Yasa ile yerli istihdamına teşvik ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde istihdam edilen müstahdemlere, işverenlere ve kendi nam ve hesabına bağımsız çalışanlara, sosyal güvencelerin sağlanması ve emeklilik veya yaşlılık aylığı alma hakkı kazandıkları zaman yatırımlarına karşılık emeklilik ikramiyesi amaçlanmıştır. Yasa’nın 4’üncü maddesinin 4’üncü fıkrasına göre “Fonun kaynakları, bu Yasa çerçevesinde yatırılan primler ile işverenin yatırdığı depozitlerden, taşınmaz malların işletmesinden doğan gelirlerden ve diğer gelirlerden oluşur.” Yani diğer gelirlerin yanı sıra İhtiyat Sandığı Fonu’nun kaynakları işçi ve işveren tarafından yapılan prim ve depozit olarak adlandırılan yatırımlarıdır ve çalışanlar, yapılan bu yatırımlara karşılık emeklilik ikramiyesi alırlar.
Buna göre yatırılan prim ve depozitlerin hem Fonun kaynakları hem de çalışanların birikimleri açısından önemi büyüktür. Bu noktada yatırımlarının doğru biçimde alınması, büyük önem arz etmektedir.
Dairemize yapılan başvuru ile değerlendirilmesi talep edilen ek çalışma ödeneğinin süresi içinde değil de geç olarak yatırıldığı hallerde uygulamanın ne şekilde yapıldığı, hangi hallerde gecikme zammı alındığı konusudur.
İhtiyat Sandığı Daire Müdürü, Devlete bağlı işyerlerinde veya Belediyelerde çalışanlara süresi içinde ödenmeyen veya geç ödenen ek çalışma ödeneklerinden İhtiyat Sandığı yatırımı yapılması durumundaki uygulamalarını şöyle açıklamaktadır; “..İhtiyat Sandığı Yasası’nın 8’inci maddesinde yer alan “..işveren ödeme esnasında istihdam edilen kişinin ücretinden, o kişinin yatırmakla mükellef olduğu prim miktarını keser..” ibaresinden hareketle, ek çalışma ödeneğinin çalışana ödendiği tarihten itibaren 1 ay içerisinde İhtiyat Sandığı Dairesi’ne yatırılan miktarlardan gecikme zammı alınmamaktadır. Ödeme tarihinden itibaren 1 ayı geçen tahsilatlarda ise ödenmeyen miktarlara gecikme zammı uygulanmaktadır.”
İhtiyat Sandığı Dairesi Müdürüne göre işlemlerin ödemenin yapıldığı tarih dikkate alınarak gerçekleştirilmesinin yasal dayanağı, İhtiyat Sandığı Yasası’nın 8’inci maddesidir. Sayın Müdürün bu hususa ilişkin değerlendirmesi şu şekildedir; “İhtiyat Sandığı Yasası’nın 8’inci maddesinde ücretin çalışana ödendiği tarihte prim miktarlarının çalışanın üzerinden kesileceği düzenlendiğinden çalışanın ödeme almadığı bir miktar üzerinden İhtiyat Sandığı yatırımı yapılması mümkün görülmemektedir. Bu nedenle İhtiyat Sandığı Yasası’nda düzenlenen 1 aylık yatırım yapma süresi ücretin çalışana ödendiği tarihten itibaren işletilmektedir.”
Ancak Sayın Müdürün sözünü ettiği İhtiyat Sandığı Yasası’nın 8’inci maddesinin ilgili 4’üncü fıkrası yukarıda da açık biçimde belirtildiği gibi; “İşveren ödeme esnasında, istihdam edilen kişinin ücretinden, o kişinin yatırmakla mükellef olduğu prim miktarını keser ve istihdam edilen kişi hesabına kendisinin yatırmakla mükellef olduğu depozitle birlikte, müstahdemin çalışmış olduğu ayı izleyen en geç 1 (bir) ay içerisinde Sandığa yatırır. Bordro veya ödeme tarihini izleyen 1 (bir) ay içerisinde yatırılmayan ödemeler için gecikme zammı uygulanır.” biçimindedir. Bu ifadeye göre yatırılacak prim ve depozitin, müstahdemin yani çalışanın çalıştığı ayı izleyen bir ay içerisinde yatırılması gerekmektedir.
İhtiyat Sandığı Dairesi Müdürü, ücretin çalışana ödendiği tarihte prim miktarının çalışan ücretinden kesileceğini düzenlediğinden çalışanın ödeme almadığı bir miktar üzerinden İhtiyat Sandığı yatırımı yapılması mümkün görülmemektedir demektedir. Ancak 22/1992 sayılı İş Yasası’nın 21’inci maddesi tahtında ücretin, en geç bir ay içerisinde ödenmesi öngörülmüştür. Şikâyet konusunun “belediyelerde çalışan kişilerin ek çalışma ödeneklerine” dair olması nedeniyle söz konusu çalışanları doğrudan ilgilendiren yasaya bakıldığında da benzer bir uygulama öngörülmektedir. 65/2007 sayılı Belediye Personel Yasası’nın ek çalışma ödeneği hakkına ilişkin 26’ncı maddesine göre ek çalışma ücretinin en geç bir ay içerisinde ödenmesi gerekmektedir. İlgili yasalara göre işverenin, çalışanın ek çalışma ücretini, çalışılan ayı izleyen en geç bir ay içerisinde yapması esastır.
Prim kesintisini ödeme esnasında yapılacağı ibaresi, ödemenin işverenin dilediği tarihte keyfi olarak yapılabileceği anlamını taşımaz. Ödemenin hangi tarihte gerçekleştirilmesi gerektiği ilgili yasalarda açıkça belirtilmektedir. Çalışanlarının ücretini yasal süre içerisinde ödemek, işverenin sorumluluğundadır.
İhtiyat Sandığı Yasası’nın 8’inci maddesinin ilgili 4’üncü fıkrasına uygun olarak işverenin, işçinin yatırmakla mükellef olduğu depozit miktarını ödeme esnasında ücretinden keserek, kendi yatırmakla mükellef olduğu prim miktarı ile birlikte müstahdemin çalışmış olduğu ayı izleyen en geç 1 (bir) ay içerisinde İhtiyat Sandığı’na yatırması gerekmektedir. Ancak yapılması gereken ödemenin geciktirilmesi durumunda işçiden yapılacak depozit kesintisinin ödeme esnasında yapılacağı ibaresine dayanarak, çalışandan almadığı bir ödeme için yatırım yapılmasının mümkün görülmediği değerlendirilerek, ödeme hangi tarihte yapılırsa kesintilerin o tarih baz alınarak gerçekleştirilmesi yönündeki uygulamanın hatalı olduğu görüşündeyim. Bu yöndeki uygulama, işverenin ödemeyi gerektiği ayda yani çalışmanın gerçekleşmesinden bir ay sonra yapmayıp her ne sebeple olursa olsun geciktirmesi nedeniyle zaten mağdur duruma düşen çalışanın, buna bağlı olarak geç yapılan yatırımlardan elde edeceği tasarrufta da kayba uğraması anlamına gelir. Bu uygulama neticesinde, İhtiyat Sandığı Fonu’nda birikecek prim ve depozitlerin geç yatırılması, dolayısıyla bunlardan sağlanacak faizden yararlanılamaması anlamını taşıyacaktır.
Buna göre prime esas ücret üzerinden yapılacak İhtiyat Sandığı prim ve/veya depozit kesintilerinin, çalışmanın gerçekleştiği ayı izleyen en geç bir ay içerisinde değil de ödemenin gerçekleştiği ayı izleyen en geç bir ay içerisinde yapılmasının yasa hilafına olduğu ve fon kaynakları ile müstahdemlerin fon birikimleri açısından zarara uğratan bir uygulama olduğu kanaatindeyim.
İlkan VAROL
Yüksek Yönetim Denetçisi
(Ombudsman)